Rozkwit w cieniu gnostyków

Chrześcijaństwo musiało pojawić się w Egipcie bardzo wcześnie. Jego początki otacza jednak mgiełka tajemnicy. Wiadomo, że w Aleksandrii, największym mieście Egiptu i jednym z największych w imperium rzymskim, istniał, posługujący się greką, silny ośrodek myśli judaistycznej. Jest właściwie niemożliwe, by – zważywszy na bliskość Palestyny – pierwsi chrześcijanie nie pojawili się tam stosunkowo szybko. Tradycyjnie początki chrześcijaństwa w tym kraju wiązane są z misją św. Marka Ewangelisty, który za panowania cesarza Nerona miał przybyć do Aleksandrii i tam w 68 roku ponieść śmierć męczeńską. Jest to jednak tylko legenda, której prawdziwość trudno zweryfikować. W Egipcie przypuszczalnie powstały niektóre najstarsze pisma chrześcijan – List do Hebrajczyków, List Pseudo-Barnaby czy nawet – jak sądzą niektórzy - Ewangelia Mateusza. Wiadomo jednak, że Aleksandria w II wieku stała się miejscem działalności gnostyków. Bazylidesa z Antiochii czy początkowo także Walentyniana. Krążyła tam gnostycka Ewangelia Egipcjan czy podobna Ewangelia Hebrajczyków. Oddziaływanie gnostyków musiało być więc tam wyjątkowo silne, o czym świadczą także znalezione w Nag Hammadi gnostyckie rękopisy, czy głośna ostatnimi czasy Ewangelia Judasza. Początki chrześcijaństwa w Egipcie są więc dość niejasne i pogmatwane.

Z czasem Egipt stał się też ważnym ośrodkiem chrześcijańskiej ortodoksji. To w Aleksandrii powstała słynna szkoła katechetyczno-egzegetyczna, której wybitnymi przedstawicielami byli m. in Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Dionizy Aleksandryjski czy Dydym Ślepy. Początkowo mająca charakter bardziej prywatny, za czasów Orygenesa stała się oficjalną instytucją Kościoła Aleksandryjskiego. Była wówczas chrześcijańskim uniwersytetem, w którym trzymano się zasad wyższego nauczania hellenistycznego, dostosowując je jedynie do potrzeb chrześcijaństwa. Po pierwszym studium, gdzie główne miejsce zajmowała literatura i matematyka, przystępowano do studiowania filozofii, by dopiero na tej bazie przejść do właściwych studiów nad religią. Odwiedzało ją wiele światłych umysłów, przyczyniając się do rozwoju nauki chrześcijańskiej.

W Egipcie zrodził się także chrześcijański monastycyzm (słynni Ojcowie Pustyni). Traktując dosłownie wezwanie Jezusa do porzucenia wszystkiego co posiadają i oddania się na służbę Chrystusowi wielu ludzi udało się na pustynię, by wieść życie w ubogich wspólnotach, czy w samotności. Z Egiptu pochodzili św. Antoni, pierwszy chrześcijański mnich, i święty Pachomiusz, twórca pierwszej reguły zakonnej. To z tych wzorców czerpali później święty Bazyli i święty Benedykt, twórcy wielkich reguł zakonnych.

Aleksandria odegrała ważną rolę w pierwszym z wielkich sporów chrześcijaństwa. Biskupem tego miasta był Atanazy, główny obrońca ortodoksji przeciwko herezji Ariusza (potępionej na soborze w Nicei w 325 roku), kwestionującej bóstwo Chrystusa. Także podczas kolejnego sporu chrystologicznego, związanego z Nestoriuszem, Egipt opowiedział się za ortodoksją, a kluczową rolę w obradach soboru rozstrzygającego w tej sprawie (Efez 431) odegrał patriarcha aleksandryjski, święty Cyryl.
 

Rozłam

Do rozłamu między Kościołem w Egipcie a resztą chrześcijaństwa doszło w wyniku kontrowersji chrystologicznych z V wieku. Dotyczyły one połączenia natur boskiej i ludzkiej w Jezusie Chrystusie. Kościół w Egipcie, razem z niektórymi innymi Kościołami, nie przyjął uchwał Soboru Chalcedońskiego (451) i został oskarżony o monofizytyzm, czyli wiarę, że natura Boska i ludzka były ze sobą w Jezusie tak ściśle zespolone, że można właściwie mówić o jednej naturze. Dziś wiadomo, że był to raczej wynik nieporozumienia czy wręcz politycznych rozgrywek. Kościół koptyjski na pewno nie jest dziś Kościołem monofizyckim. Wtedy jednak w Egipcie doszło do rozłamu. Powstała posłuszna cesarzowi i soborowi chalcedońskiemu część melchicka oraz rodzima koptyjska, która wraz z hegemonią grecką odrzuciła także uchwały Chalcedonu. Rozłam stał się faktem.

Pod panowaniem muzułmanów

W VII wieku Egipt zdobyli muzułmanie. Pod ich panowaniem Kościół koptyjski przeżywał zmienne koleje losu. Ci, którzy zdecydowali się płacić specjalny podatek zwany „gezya”, cieszyli się w swobodą i mogli bez ograniczeń wykonywać religijne praktyki. Ci, którzy płacić nie chcieli lub nie mogli, stawali przed koniecznością wyboru między przejściem na islam a utratą praw cywilnych, chroniących przed bezprawiem, a nawet śmiercią.

Mimo iż w latach 750-868 oraz w latach 905-935 narzucono koptom prawo „przeciw zbytkowi”, pod rządami dynastii Abbasydów Kościół cieszył się spokojem. Literatura, jaka z tamtego okresu, od VIII do XI stulecia, przetrwała w ośrodkach klasztornych, nie odnotowuje żadnych drastycznych przerw w działalności koptyjskich rzemieślników, tkaczy, malarzy, introligatorów, snycerzy.

Chrześcijańskie oblicze Egiptu zaczęło się zmieniać na początku drugiego tysiąclecia naszej ery, gdy koptowie zaczęli mieć coraz większe trudności z płaceniem podatku „gezya”. Ponadto muzułmańskie władze państwowe zaczęły ograniczać zezwolenia na remonty starych kościołów i zakazywać budowy nowych. Zaczęto także dyskryminować koptów ograniczając ich prawa cywilne, zmuszając do noszenia strojów odróżniających ich od muzułmanów, stwarzając przeszkody prawne w przypadku adopcji, dziedziczenia i publicznego kultu.

Powoli, lecz systematycznie do końca XII stulecia oblicze Egiptu uległo przemianie z chrześcijańskiego na muzułmańskie, zaś wspólnota koptyjska zajmująca niższą pozycję społeczną narażona była okresowo na wrogość i gwałtowne napaści ze strony muzułmanów. Charakterystyczne jest to, iż powodzenie ludności koptyjskiej było w jakiś szczególny sposób powiązane z sukcesami ich muzułmańskich władców. Koptowie cierpieli najbardziej, gdy arabskim dynastiom nie wiodło się najlepiej.

Pozycja koptów uległa poprawie w XIX stuleciu, pod panowaniem tolerancyjnej dynastii Muhammada Ali. W 1855 roku wspólnota koptyjska przestała być traktowana jako odrębna grupa, a przynależność do niej nie oznaczało już niższego statusu społecznego. Wówczas też podatek „gezya” został zniesiony, a koptowie zostali zrównani w prawach z resztą ludności do tego stopnia, że zaczęli służyć w armii egipskiej. Egipska rewolucja z roku 1919 zrównała w prawach wszystkich obywateli.
 

Dziś

Koptyski Kościół Ortodoksyjny obejmuje 37 diecezji w Egipcie, 2 w Sudanie, 1 w Kenii, 1 w Jerozolimie. Na jego czele stoi rezydujący w Kairze patriarcha Szenuda III (obecnie, w 2017 roku  już Tawadros II), noszący tytuł „Papież Aleksandrii i Patriarcha Stolicy św. Marka”. Według różnych źródeł liczy on od 5 do 8 milionów wiernych. Stanowi największą mniejszość chrześcijańską na Bliskim Wschodzie. Nominalnie cieszy się wolnością. Koptowie pełnią nawet odpowiedzialne funkcje w administracji państwowej. Koptem był na przykład Boutros Ghali - szósty z kolei Sekretarz Ogólny Organizacji Narodów Zjednoczonych (1992-1997). Jednak w kraju, gdzie większość stanowią muzułmanie, chrześcijanie postępować muszą bardzo ostrożnie.

Ponadto istnieją jeszcze spore skupiska Koptów w USA i Kanadzie, Europie (zwłaszcza Wielkiej Brytanii) w Afryce i Australii. Wspólnoty w diasporze podlegają bezpośredniej jurysdykcji Patriarchy.

Duchowość

Koptowie sprawują – podobnie jak katolicy - siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, Eucharystię, pokutę (spowiedź), kapłaństwo, małżeństwo, i namaszczenie chorych. Chrztu udziela się kilka tygodni po urodzeniu, przez trzykrotne zanurzanie całego ciała noworodka w poświęconej wodzie. Bierzmowania natomiast udziela się natychmiast po chrzcie. Koptowie spowiadają się osobiście przed duchownym. Wyznanie grzechów wobec kapłana jest warunkiem przyjęcia sakramentu Eucharystii.

Koptowie zachowali aleksandryjski typ liturgii. W sprawowaniu Eucharystii używają trzech anafor: św. Bazylego Wielkiego (w redakcji koptyjskiej), św. Grzegorza z Nazjanzu i św. Marka. Do sprawowania Eucharystii używają, podobnie jak prawosławni, chleba kwaszonego, a językiem liturgii jest koptyjski i arabski.

Kościół koptyjski zezwala na prośby o wstawiennictwo kierowane do świętych. Każda świątynia koptyjska ma swojego świętego patrona (nosi jego imię), a szczególne miejsce wśród nich zajmuje Najświętsza Dziewica Maryja (Theotokos).

Kościół koptyjski celebruje siedem świąt większych i siedem mniejszych. Większe święta to: Zwiastowanie NMP, Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie (Trzech Króli), Niedziela Palmowa, Wielkanoc, Wniebowstąpienie Pańskie i Zesłanie Ducha Świętego (Zielone Świątki). Boże Narodzenie jest obchodzone 7 stycznia. Za największe święto Kościół koptyjski uważa Wielkanoc. Koptowie mają też wiele innych świąt, szczególnie dla upamiętnienia męczeństwa popularnych świętych (np. św. Marka, św. Mena, św. Grzegorza, św. Barbary i innych) znanych z koptyjskiej historii kościelnej.

Kościół Koptyjski ma szczególne praktyki postne, których nie można porównać z praktykami postnymi żadnej innej wspólnoty chrześcijańskiej. Z 365 dni roku, aż 210 dni to dni postu, kiedy to nie wolno spożywać żadnych produktów zwierzęcych (mięsa, drobiu, ryb, mleka, jajek, masła itp.) Ponadto żaden pokarm albo napój nie może być spożywany między świtem i zachodem słońca. Od tych ścisłych, surowych reguł postnych można otrzymać dyspensę od duchownego wyłącznie w czasie choroby lub słabowitości. Wielki Post jest wyjątkowo skrupulatnie przestrzegany przez wszystkich koptów. Trwa on 40 dni, a kończy się Wielkim Tygodniem, którego kulminację stanowi Wielki Piątek, dzień, w którym Zbawiciel został ukrzyżowany. Ten czas postu i smutku, kończy się radosnym dniem Wielkanocy (Paschy). Inne posty Kościoła Koptyjskiego to okres Adwentu, Post św. Apostołów, Post Najświętszej Dziewicy Maryi i Post Niniwy.

Kapłanami i diakonami mogą w Kościele koptyjskim zostać żonaci mężczyźni. Celibat obowiązuje mnichów, spośród których wybierani są biskupi. Spore jest też zaangażowanie laikatu w życie Kościoła, zarówno w Egipcie, jak i w diasporze.

Duchowość koptyjska nosi wyraźny rys monastyczny. Koptowie zachowują zwyczaj wybierania ojca duchownego dla całej rodziny. W ostatnich latach obserwuje się także, nawiązujące do starożytnych tradycji, odrodzenie monastycyzmu koptyjskiego. Popularnym przejawem pobożności i duchowości koptyjskiej są pielgrzymki do klasztorów na pustyni.

Ku jedności

Próby odnowienia jedności między Kościołem rzymskim a koptyjskim mają już długą tradycję. Podczas Soboru Florenckiego wydano Bullę unii z koptami. Niestety, nie weszła ona w życie. Podobnie było z unią zawartą między papieżem rzymskim Klemensem VII a patriarchą koptyjskim Gabrielem VIII w 1597 roku. Bezowocne okazały się także rokowania prowadzone w wieku XVII.

W XVIII wieku wskutek działalności franciszkanów powstały małe powstały wspólnoty koptyjskich katolików, nad którymi zwierzchnictwo w 1741 roku objął koptyjski biskup Jerozolimy Atanazy. Złożył on katolickie wyznanie wiary przed dwoma kapłanami koptyjskimi wykształconymi w Rzymie. W 1744 roku odszedł jednak od unii. W 1761 r. Klemens XIII utworzył koptyjski wikariat apostolski. Od tego czasu datuje się linia koptyjskich wikariuszy apostolskich. Obecnie, po różnych reorganizacjach, koptyjski Kościół katolicki liczy ok. 150 tysięcy wiernych. Niestety, do pełnego pojednania nie doszło.

Kościół koptyjski odegrał ważną rolę w XX-wiecznym ruchu ekumenicznym. Jest on jednym z założycieli Światowej Rady Kościołów będąc jej członkiem od 1948 roku. Prowadzi dialogi z wieloma innymi Kościołami – katolikami, prawosławnymi, prezbiterianami czy Kościołami Ewangelicznymi. Rozmowy prowadzone z Kościołem katolickim doprowadziły w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia do uznania, że Kościół koptyjski (i pozostałe Kościoły przedhalcedońskie) nie jest monofizycki. Rozmowy na temat chrystologii prowadzono aż do roku 1988 i zakończono je deklaracją, zatytułowaną „Tajemnica Wcielonego Słowa”. Później zajęto się tematem urzędu Piotrowego. Dialog ciągle trwa...