Konfesja augsburska

publikacja 02.12.2005 19:32

Konfesja augsburska

Część pierwsza. Artykuły wiary i nauki

I. O Bogu
Po pierwsze, naucza się i utrzymuje, zgodnie z uchwałą soboru nicejskiego, że jest jedna istota boska, którą się nazywa i która jest prawdziwie Bogiem; a jednak w tej samej jednej istocie boskiej są trzy osoby równej mocy, jednakowo odwieczne: Bóg Ojciec, Bóg Syn, Bóg Duch Święty; wszystkie trzy stanowią jedną istotę boską, wieczną, niepodzielną, bez końca, niezmierzonej mocy, mądrości i dobroci, jednego Stwórcę i Zachowawcę wszystkich widzialnych i niewidzialnych rzeczy. Przez słowo Persona (osoba) rozumie się zaś nie jakąś cząstkę, nie przymiot jakiejś rzeczy, lecz to, co samo przez się istnieje; tak bowiem wówczas używali ojcowie tego słowa w tej materii.
Z tego powodu odrzuca się wszystkie kacerstwa, które sprzeciwiają się temu artykułowi, jak manichejczyków, którzy przyjmowali dwóch bogów, złego i dobrego; również walentynian, arian, eunomian, mahometan i wszystkich podobnych, także samosatian, starych i nowych, którzy przyjmują tylko jedną osobę, z pozostałymi zaś dwiema, Słowem i Duchem Świętym, uprawiają sofistykę i powiadają, że nie muszą to być odrębne osoby, lecz że Słowo oznacza ucieleśnione słowo, czyli głos, Duch Święty zaś jest jakoby poruszającą, stworzoną siłą, działającą w kreaturach.

II. O grzechu pierworodnym
Następnie naucza się u nas, że po upadku Adama wszyscy ludzie rodzący się w naturalny sposób, bywają poczęci i rodzą się w grzechu, to znaczy, że wszyscy od łona matki są pełni złej pożądliwości i skłonności, i z natury nie mogą mieć prawdziwej bojaźni Bożej, prawdziwej wiary w Boga; że również to właśnie wrodzone skażenie i grzech pierworodny jest naprawdę grzechem i pociąga za sobą potępienie wszystkich, którzy podlegają wiecznemu gniewowi Bożemu, jeżeli się nie narodzą na nowo przez chrzest i Ducha Świętego. W związku z tym odrzuca się pelagian i innych, którzy grzechu pierworodnego nie uważają za grzech, pragnąc naturę uczynić prawą przez naturalne siły, ku pohańbieniu cierpienia i zasługi Chrystusa.

III. O Synu Bożym
Naucza się również, że Bóg Syn stał się człowiekiem, narodził się z czystej Marii Panny, i że dwie natury, boska i ludzka, zjednoczone w jednej osobie zupełnie nierozdzielnie, stanowią jednego Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem i człowiekiem, który się prawdziwie narodził, cierpiał, był ukrzyżowany, umarł i pogrzebany, aby być ofiarą nie tylko za grzech pierworodny, lecz także za wszystkie inne grzechy, i żeby przejednał Boży gniew. Naucza się także, że tenże Chrystus zstąpił do piekieł, trzeciego dnia prawdziwie wstał z martwych, wstąpił na niebiosa, siedzi na prawicy Bożej, aby wiecznie rządzić i panować nad wszystkimi stworzeniami, aby wszystkich, którzy w niego wierzą, przez Ducha Świętego oświecać, oczyszczać, posilać i pocieszać, a także darzyć ich życiem i wszelkimi darami, i dobrami, i ochraniać ich, i osłaniać przed diabłem i przed grzechem. Naucza się również, że tenże Chrystus jawnie przy końcu przyjdzie, aby sądzić żywych i umarłych itd., zgodnie z Symbolem Apostolskim.

IV. O usprawiedliwieniu
Naucza się dalej, że nie możemy osiągnąć odpuszczenia grzechów i usprawiedliwienia przed Bogiem przez naszą zasługę, uczynki i zadośćuczynienie, lecz że otrzymujemy odpuszczenie grzechów i bywamy usprawiedliwieni przed Bogiem z łaski dla Chrystusa przez wiarę, jeżeli wierzymy, że Chrystus cierpiał za nas i że dla niego zostaje nam odpuszczony grzech i darowane bywają sprawiedliwość i życie wieczne. Tę bowiem wiarę chce Bóg uznać i policzyć przed sobą za sprawiedliwość, jak powiada święty Paweł w liście do Rzymian, rozdział 3 i 4.

V. O służbie kaznodziejskiej
Aby dostąpić takiej wiary ustanowił Bóg służbę kaznodziejską, dał ewangelię i sakrament, przez które, jako przez środki, udziela Ducha Świętego, który wzbudza wiarę, gdzie i kiedy chce, w tych, którzy słuchają ewangelii, która naucza, że przez zasługę Chrystusa, a nie przez naszą zasługę, mamy łaskawego Boga, jeżeli w to wierzymy. Potępia się nowochrzczeńców i innych, którzy uczą, że Ducha Świętego otrzymujemy bez zewnętrznego słowa ewangelii, przez własne przygotowanie myśli i uczynki.

VI. O nowym posłuszeństwie
Naucza się także, że taka wiara powinna wydawać dobre owoce i dobre uczynki, i że należy czynić dobre uczynki, wszelkie, które Bóg nakazał, gwoli Boga, jednakże nie należy pokładać w takich uczynkach ufności chcąc sobie przez nie zasłużyć na łaskę u Boga. Albowiem odpuszczenie grzechów i usprawiedliwienie otrzymujemy przez wiarę w Chrystusa, jak sam Chrystus powiada w Ewangelii Łukasza r. 17: - "Gdy uczynicie wszystko, co wam polecono, mówcie: Sługami nieużytecznymi jesteśmy''. Tak nauczają również ojcowie. Ambroży bowiem mówi: - "Tak postanowił Bóg, że kto wierzy w Chrystusa, jest zbawiony; i to nie przez uczynki, lecz jedynie przez wiarę, bez zasługi ma odpuszczenie grzechów''.

VII. O Kościele
Naucza się także, że po wszystkie czasy istnieć i trwać musi jeden święty chrześcijański Kościół, który jest zgromadzeniem wszystkich wierzących, wśród których ewangelia jest czysto zwiastowana i sakramenty święte zgodnie z ewangelią bywają udzielane. To bowiem wystarcza do prawdziwej jedności Kościołów chrześcijańskich, gdy w nich zgodnie w czystym ujęciu ewangelia jest zwiastowana, a sakramenty bywają udzielane zgodnie ze Słowem Bożym. Do prawdziwej jedności Kościoła chrześcijańskiego nie jest zaś konieczne, ażeby wszędzie były zachowywane jednakowe ceremonie, ustanowione przez ludzi, jak mówi Paweł w liście do Efezjan r. 4: - "Jedno ciało i jeden duch, jak też powołani jesteście do jednej nadziei, która należy do powołania waszego; jeden Pan, jedna wiara, jeden chrzest''.

VIII. Czym jest Kościół?
Jakkolwiek Kościół chrześcijański nie jest właściwie niczym innym jak zgromadzeniem wszystkich wierzących i świętych, to jednak, ponieważ w tym życiu jest wielu fałszywych chrześcijan i obłudników, a pomiędzy godnymi są także jawni grzesznicy, przeto sakramenty są również skuteczne chociaż by kapłani, którzy je podają, nie byli godnymi, jak to sam Chrystus wskazuje: - "Na mównicy Mojżeszowej zasiedli faryzeusze'' itd. Ewang. Mat. r. 23. Z tego powodu potępia się donatystów i wszystkich innych, którzy inaczej utrzymują.

IX. O chrzcie
O chrzcie naucza się, że jest konieczny i że przezeń łaska ofiarowana bywa; że należy chrzcić również dzieci, które przez taki chrzest bywają oddawane Bogu i są mu miłe. Z tego powodu odrzuca się nowochrzczeńców, którzy nauczają, że chrzest dzieci nie jest właściwy.

X. O Wieczerzy Pańskiej
O Wieczerzy Pańskiej naucza się, że prawdziwe ciało i krew Chrystusa są prawdziwie w Wieczerzy pod postacią chleba i wina obecne, w niej rozdzielane i przyjmowane. Z tego powodu odrzuca się też naukę przeciwną.

XI. O spowiedzi
O spowiedzi naucza się, że w Kościołach prywatne rozgrzeszenie powinno być zachowane a nie porzucone, jakkolwiek nie jest rzeczą konieczną wyliczać w spowiedzi wszystkie uchybienia i grzechy, gdyż to nie jest możliwe. Psalm 19, 13: - "Uchybienia - któż znać może''?

XII. O pokucie
O pokucie naucza się, że ci, którzy po chrzcie zgrzeszyli, mogą każdego czasu otrzymać odpuszczenie grzechów, jeżeli pokutują, i że Kościół nie powinien im odmawiać rozgrzeszenia. Prawdziwa, właściwa zaś pokuta nie jest niczym innym jak skruchą i bólem, czyli przerażeniem z powodu grzechu; oprócz tego jednak polega na wierze w ewangelię i w rozgrzeszenie: że grzech jest odpuszczony i że przez Chrystusa łaska stała się udziałem; wiara ta pociesza z kolei serce i uspokaja. Potem powinna następować poprawa i wyrzeczenie się grzechów; to bowiem powinno być owocem pokuty; jak mówi Jan w Ewangelii Mateusza r: 3: - "Wydawajcie więc owoc godny upamiętania''. Odrzuca się tu tych, którzy nauczają, że ci, którzy raz zostali usprawiedliwieni, nie mogą już upaść. Wbrew temu potępia się nowacjan, którzy odmawiali rozgrzeszenia tym, którzy po chrzcie zgrzeszyli. Odrzuca się także tych, którzy nie nauczają, że przez wiarę dostępuje się odpuszczenia grzechów, a tylko przez nasze zadośćuczynienie.

XIII. O używaniu sakramentów
O używaniu sakramentów naucza się, że sakramenty są ustanowione nie tylko dlatego, ażeby były znakami, po których można zewnętrznie rozpoznać chrześcijan, lecz po to, aby były znakami i świadectwem woli Bożej względem nas, aby pobudzały i wzmacniały naszą wiarę, aby zarazem domagały się naszej wiary i wówczas dopiero były właściwie używane, gdy się je przyjmuje w wierze i wzmacnia przez nie wiarę.

XIV. O urzędzie kościelnym
O urzędzie kościelnym naucza się, iż nikt w Kościele nie powinien publicznie nauczać ani wygłaszać kazań, ani udzielać sakramentów, jeżeli nie został we właściwy sposób powołany.

XV. O porządkach kościelnych
Co do porządków kościelnych ustanowionych przez ludzi naucza się, że można takie zachowywać, które mogą być zachowane bez grzechu i które służą do utrzymania pokoju i dobrego porządku w Kościele, jak pewne święta, uroczystości i tym podobne. Należy jednak przy tym nauczać, iż nie powinno się nimi obciążać sumień, jakoby te rzeczy były konieczne do zbawienia. O tym nauczamy, że wszystkie ustanowienia i tradycje zaprowadzone przez ludzi, aby przez nas przebłagać Boga i zasłużyć na łaskę, są przeciwne ewangelii i nauce o wierze w Chrystusa. Tak samo śluby klasztorne i inne tradycje o różnicach w pokarmach, dniach itp.; jeżeli się przez nie zamierza zyskać łaskę i uczynić zadość za grzechy są bezużyteczne i przeciwne ewangelii.

XVI. O państwie i władzy świeckiej
O państwie i władzy świeckiej naucza się, że wszelka zwierzchność na świecie i władza porządkowa, i ustawy, zostały ustanowione i zaprowadzone przez Boga jako dobry porządek prawny i że chrześcijanie mogą bez grzechu piastować zwierzchnie, książęce i sędziowskie urzędy, wydawać na podstawie cesarskiego i innych obowiązujących praw wyroki, wymierzać sprawiedliwość, karać mieczem złoczyńców, prowadzić słuszne wojny, pełnić służbę wojenną, kupować i sprzedawać, na żądanie składać przysięgę, posiadać własność, żenić się itp. Potępia się nowochrzczeńców, którzy nauczają, że żadna z powyżej wymienionych rzeczy nie jest chrześcijańska. Potępia się również tych, którzy nauczają, że doskonałość chrześcijańska polega na tym, żeby dosłownie porzucić dom i gospodarstwo, żonę i dzieci, i wyzbyć się tych rzeczy. Tymczasem prawdziwa doskonałość polega jedynie na prawdziwej bojaźni Bożej i prawdziwej wierze w Boga. Ewangelia bowiem nie uczy zewnętrznego, czasowego lecz wewnętrznego, wiecznego bytu oraz sprawiedliwości serca; nie obala ona władzy świeckiej, państwa i małżeńskiego stanu, lecz chce, aby to wszystko zachowywać jako prawdziwy porządek Boży i w obrębie tych instytucji okazywać, każdy według swego powołania, miłość chrześcijańską i prawdziwe dobre uczynki. Dlatego chrześcijanie powinni być poddanymi zwierzchności, jej nakazom i ustawom we wszystkim, co może się dziać bez grzechu. Jeżeli jednak nakaz zwierzchności nie może być wykonany bez grzechu, trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi. Dzieje Apostolskie 5, 29.

XVII. O przyjściu Chrystusa na sąd
Naucza się dalej, że nasz Pan, Jezus Chrystus, przyjdzie w dzień ostateczny, aby sądzić i wzbudzić wszystkich umarłych z martwych, wierzącym i wybranym dać żywot wieczny i radość wiekuistą, natomiast ludzi bezbożnych i diabłów skazać na piekło i wieczną karę. Dlatego odrzuca się nowochrzczeńców, którzy nauczają, że diabli i ludzie potępieni nie będą cierpieli wiecznej udręki i męki. Odrzuca się także pewne nauki żydowskie, które się teraz również rozszerzają, że przed zmartwychwstaniem umarłych jedynie święci, pobożni mieć będą królestwo na świecie, wszyscy zaś bezbożni zostaną wytępieni.

XVIII. O wolnej woli
O wolnej woli naucza się, że człowiek ma w pewnej mierze wolną wolę, aby żyć zewnętrznie uczciwie i wybierać spośród rzeczy, które są przystępne rozumowi; jednakże bez łaski, pomocy i działania Ducha Świętego, człowiek nie potrafi podobać się Bogu, serdecznie bać się Boga ani też w niego wierzyć, lub też wyrzucić z serca złą pożądliwość. To zaś dzieje się przez Ducha Świętego, który zostaje dany przez Słowo Boże. Albowiem Paweł mówi w 1 liście do Koryntian r. 2: - "Ale człowiek zmysłowy nie przyjmuje tych rzeczy, które są z Ducha Bożego''. Ażeby zaś można poznać, że tu nie naucza się jakiejś nowości, przytacza się jasne słowa Augustyna o wolnej woli, wypisane z trzeciej księgi Hypognosticon: - "Przyznajemy, że wszyscy ludzie mają wolność woli, gdyż wszyscy posiadają naturalny, przyrodzony rozum i rozsądek, ale nie tak, aby mogli coś począć z Bogiem: Boga z całego serca miłować, bać się go; jedynie w zakresie zewnętrznych czynów doczesnego życia mają możność wybierać dobre lub złe. Przez dobre rozumiemy te, które z swojej natury potrafi, jako to: chcieć pracować na roli albo nie, jeść albo pić, pójść do przyjaciela lub nie, wdziać lub zdjąć ubranie, budować, pojąć żonę, uprawiać rzemiosło i czynić coś podobnie pożytecznego i dobrego. To wszystko jednak nie jest i nie istnieje bez Boga, lecz wszystko jest z niego i przez niego. Człowiek może natomiast przedsięwziąć coś złego z własnego wyboru, jak np. uklęknąć przed bożkiem, popełnić zabójstwo itp.

XIX. O przyczynie grzechów
O przyczynie grzechu naucza się u nas, że chociaż Bóg, Wszechmogący, całą naturę stworzył i utrzymuje, to jednak działa przewrotna wola, grzech, we wszystkich złych i pogardzających Bogiem, mianowicie wola diabla i wszystkich bezbożnych. Skoro tylko Bóg nie pomógł, odwróciła się od Boga ku złemu, jak Chrystus powiada w Ewangelii Jana r. 8: - "Gdy (diabeł) mówi kłamstwo, mówi ze swego''.

XX. O wierze i dobrych uczynkach
Niesłusznie zarzuca się naszym, że zabraniają dobrych uczynków. Albowiem ich pisma odnoszące się do dziesięciń przykazań i inne dowodzą, że dawali przydatną naukę i upomnienia co do uzasadnionych stanów chrześcijańskich i uczynków. O tym mało nauczano przedtem, natomiast we wszystkich kazaniach propagowało się przeważnie dziecinne, niepotrzebne uczynki, jak różańce, kult świętych, stan zakonny, pielgrzymki, ustanowione posty, święta, bractwa itp. Nasi przeciwnicy nie wychwalają już teraz tych niepotrzebnych uczynków tak wysoko jak dawniej. Ponadto nauczyli się oni obecnie mówić również o wierze, o której przecie poprzednio w ogóle nie mówili. Teraz nauczają jednak, że bywamy usprawiedliwieni przed Bogiem nie jedynie przez uczynki, lecz dołączają do tego wiarę w Chrystusa, mówiąc, że przed Bogiem bywamy usprawiedliwieni, przez wiarę i uczynki. Taka mowa może dać nieco więcej pociechy, niż gdy się uczy polegać jedynie na uczynku. Ponieważ tedy nauka o wierze, która stanowi główny artykuł chrześcijaństwa, przez tak długi czas, jak to trzeba przyznać, nie była zwiastowana, a głoszono na wszystkich miejscach jedynie naukę o dobrych uczynkach, przeto nasi głosili taką naukę: Najpierw, że nas nasze uczynki nie mogą pojednać z Bogiem ani zdobyć łaski, gdyż to dzieje się jedynie przez wiarę, gdy się wierzy, że nam nasze grzechy bywają odpuszczone dla Chrystusa, który jest jedynym pośrednikiem pojednania z Ojcem. Kto więc mniema, że może tego dokonać przez uczynki i zasłużyć na łaskę, ten gardzi Chrystusem i szuka własnej drogi do Boga wbrew ewangelii. Owa nauka o wierze jest jawnie i jasno przedstawiona na wielu miejscach przez Pawła, zwłaszcza zaś w liście do Efezjan r. 2: - "Albowiem łaską zbawieni jesteście przez wiarę, i to nie z was: Boży to dar; nie z uczynków, aby się kto nie chlubił'' (w. 8-9). A że tu nie wprowadza się jakiegoś nowego sensu, można to udowodnić na podstawie Augustyna, który tę sprawę pilnie rozpatruje i także uczy, że łaskę zdobywamy i bywamy usprawiedliwieni przed Bogiem przez wiarę w Chrystusa, a nie przez uczynki, jak dowodzi cała jego księga "De spiritu et litera'' (o duchu i literze). Chociaż ludzie, którzy nie zaznali niepokoju sumienia, pogardzają tą nauką, to jednak faktem jest, że ona zalęknione i zatrwożone sumienia bardzo pociesza i leczy.

Sumienie bowiem nie może dojść do uspokojenia i pokoju przez uczynki, lecz jedynie przez wiarę, gdy dojdzie do dogłębnego przekonania, że dla Chrystusa ma łaskawego Boga, jak to mówi Paweł w liście do Rzymian r. 5: - "Usprawiedliwieni tedy z wiary, pokój mamy z Bogiem''. Takiego pocieszenia nie głoszono przedtem w kazaniach, przeciwnie, skazywano biedne sumienia na własne uczynki i spełniano rozmaite uczynki. Niektórych bowiem pędziło do klasztorów w nadziei, że tam zdobędą łaskę przez życie klasztorne. Inni wymyślili inne uczynki, aby przez nie zasłużyć na łaskę i zadośćuczynić za grzechy. Wielu z nich przekonało się, że w ten sposób nie dochodzi się do pokoju. Z tego powodu okazała się potrzeba głoszenia tej nauki o wierze w Chrystusa i pilnego jej rozszerzania, aby wiedziano, że jedynie przez wiarę, bez zasługi, można osiągnąć łaskę Bożą. Naucza się również, ażeby nie mówić tu o takiej wierze, jaką mają również diabli i bezbożni, którzy także wierzą opowiadaniom, że Chrystus cierpiał i zmartwychwstał. Trzeba natomiast mówić o prawdziwej wierze, ktbra ufa, że łaskę i odpuszczenie grzechów uzyskujemy przez Chrystusa. Ten zaś, kto wie, że dla Chrystusa ma łaskawego Boga, zna również Boga, wzywa go i nie jest bez Boga jak poganie. Albowiem diabeł i bezbożni nie wierzą w ten artykuł o odpuszczeniu grzechów; dlatego są Bogu przeciwni, nie mogą go wzywać i niczego dobrego od niego się spodziewać. Tak więc, jak tylko co powiedziano, Pismo mówi o wierze, lecz nie nazywa wiarą takiej wiedzy, którą posiadają diabli i bezbożni ludzie. Taka bowiem jest nauka o wierze w liście do Hebrajczyków w r. 11, iż wiara jest nie tylko znajomością opowiadań (biblijnych), lecz jest ufnością ku Bogu i przyjęciem jego obietnic. Również Augustyn przypomina nam, że słowo "wiara'' mamy rozumieć w Piśmie w sensie ufności ku Bogu, że jest nam łaskawy; nie oznacza oma natomiast jedynie znajomości tych historii, które także diabli znają. Naucza się dalej, że powinno się i trzeba pełnić dobre uczynki, nie dlatego, aby na nich polegać i zasłużyć przez nie na łaskę, lecz ze względu na Boga i Bogu na chwałę. Jedynie wiara zdobywa nieustannie łaskę i odpuszczenie grzechów. Ponieważ zaś przez wiarę bywa udzielany Duch Święty, więc też i serce chętnie będzie pełnić dobre uczynki. Przedtem bowiem, gdy było bez Ducha Świętego, było ono za słabe, pnadto znajdowało się we władzy szatana, który biedną ludzką naturę zwodzi do wielu grzechów. Widzimy to u filozofów, którzy starali się żyć uczciwie i nienagannie, nie udało się im jednak tego dokonać i popadli w wiele wielkich jawnych grzechów. Tak ma się sprawa z człowiekiem, który nie posiadając prawdziwej wiary, pozostaje bez Ducha Świętego i kieruje się tylko własnymi ludzkimi siłami. Dlatego nie należy ganić tej nauki o wierze, że ona zabrania dobrych uczynków, trzeba ją raczej chwalić, iż poucza, jak wykonywać dobre uczynki i że okazuje pomoc na drodze do dobrych uczynków. Albowiem bez wiary i bez Chrystusa natura ludzka i siły są zbyt słabe, aby pełnić dobre uczynki, wzywać Boga, cierpliwie znosić cierpienia, miłować bliźniego, troskliwie wykonywać powierzone urzędy, okazywać posłuszeństwo i unikać złych pożądliwości itp. Tak wzniosłe i właściwe uczynki nie mogą dochodzić do skutku bez pomocy Chrystusa, jak sam powiada u Jana, r. 15: - "Beze mnie nic uczynić nie możecie''.

XXI. O oddawaniu czci świętym
O oddawaniu czci świętym nauczają nasi, że powinno się wspominać świętych dla umocnienia naszej wiary, widząc jak dostąpili łaski i jak im dopomogła wiara; powinno się też brać przykład z ich dobrych uczynków, każdy według swego zawodu, podobnie Jak cesarz może zbawiennie i zbożnie naśladować przykład Dawida w prowadzeniu wojny przeciwko Turkom; obaj bowiem piastują urząd królewski, który nakłada obowiązek obrony i osłony poddanych. Na podstawie Pisma nie można jednak dowieść, że świętych powinno się wzywać lub szukać u nich pomocy. - "Albowiem jeden jest Bóg, jeden też pośrednik między Bogiem a ludźmi, człowiek Jezus Chrystus'' (1 Tymot. 2,5); który jest jedynym Zbawicielem, jedynym najwyższym kapłanem, stolicą łaski i orędownikiem przed Bogiem (do Rzymian 8,34). On to jedynie obiecał, że wysłucha naszej modlitwy. To jest też według Pisma najwyższa służba Boża: tego Jezusa Chrystusa we wszystkich potrzebach i okolicznościach szukać i wzywać z całego serca: - "A jeśli by kto zgrzeszył, mamy orędownika u Ojca, Jezusa Chrystusa, który jest sprawiedliwy''.

Zakończenie części pierwszej
To jest nieomal suma nauki, którą się w naszych kościołach zwiastuje i głosi w celu właściwego chrześcijańskiego nauczania i pociechy sumień, a także dla poprawy wiernych. Nie chcielibyśmy bowiem narażać naszej własnej duszy i sumień przed Bogiem na najwyższe i największe niebezpieczeństwo przez nadużywanie imienia Bożego i Słowa, ani też narzucać lub przekazywać w dziedzictwie naszym dzieciom i potomkom innej nauki, jak tylko tej, która jest zgodna z czystym Słowem Bożym i prawdą chrześcijańską. Skoro więc opiera się ona wyraźnie na Piśmie Swiętym, do tego zaś nie sprzeciwia się i nie jest sprzeczna z chrześcijańskim Kościołem powszechnym, a nawet z Kościołem rzymskim, o ile można to poznać z pism ojców, przeto uważamy, że nasi przeciwnicy nie mogą być niezgodni z nami w powyższych artykułach. Dlatego postępują wielce nieprzyjaźnie, pochopnie i przeciwko miłości chrześcijańskiej i jedności ci, którzy z tego powodu chcą naszych jako kacerzy wyłączyć, odrzucić i unikać ich bez jakiejkolwiek uzasadnionej podstawy w prawie Bożym lub Piśmie. Błędy bowiem i spór dotyczą przeważnie pewnych tradycji i nadużyć. Skoro więc główne artykuły nie są bezpodstawne i nie mają usterek, a to nasze wyznanie jest zbożne i chrześcijańskie, powinni by biskupi, gdyby nawet co do tradycji były u nas jakieś usterki, okazać się łagodniejszymi, jakkolwiek mamy nadzieję, żeśmy przedłożyli wystarczające uzasadnienie i przyczyny, dla których u nas pewne tradycje i nadużycia zostały zmienione.

Część druga. Artykuły w których rozpatruje się zniesione nadużycia.

Skoro się nasze Kościoły nie różnią od Kościoła powszechnego w żadnym artykule wiary, lecz tylko pomijają pewne nadużycia, które są nowe i zostały wskutek zepsucia czasów przyjęte wbrew intencjom norm kanonicznych, prosimy, aby Jego Cesarska Mość łaskawie zechciał wysłuchać, co zostało zmienione i jakie były przyczyny zmian, aby ludzie nie byli zmuszeni zachowywać tych nadużyć wbrew sumieniu.

Niechaj też Jego Cesarska Mość nie daje wiary tym, którzy rozsiewają wśród ludu osobliwe oszczerstwa, by wzniecić nienawiść ludzi do nas. Rozdrażniając w ten sposób umysły dobrych ludzi, dali najpierw powód do tego sporu, a teraz w takiż sposób usiłują powiększyć niezgodę. Jego Cesarska Mość bez wątpienia stwierdzi, że ujęcie naszej nauki i formy obrzędów łatwiej przyjąć, niżby to wynikało z relacji owych niegodnych i nieżyczliwych ludzi. Ponadto, nie można szukać prawdy w opiniach pospólstwa i oskarżeniach nieprzyjaciół. Łatwo zaś przyznać, że nic się bardziej nie przyczynia do utrzymania powagi obrzędów i należytej pobożności wśród ludu, jak godne odprawianie obrzędów kościelnych.

XXII. O obu postaciach
Osobom świeckim udziela się obu postaci sakramentu Wieczerzy Pańskiej, ten bowiem zwyczaj oparty jest na przykazaniu Pana: "Pijcie z niego wszyscy'' (Mat. 26). Tu Chrystus wyraźnie rozkazał co do kielicha, aby zeń pili wszyscy.

Ażeby nikt nie mógł wykrętnie wywodzić, że to się tyczy tylko kapłanów, Paweł, pisząc do Koryntów, przytacza przykład, z którego widać, że całe zgromadzenie przyjmowało obie postacie. Zwyczaj ten długo przetrwał w Kościele, i nie wiadomo, kiedy i za czyją sprawą został po raz pierwszy zmieniony, aczkolwiek kardynał Cusanus nadmienia, kiedy uznano ów nowy zwyczaj. Cyprian w kilku miejscach poświadcza, że ludowi podaje się krew Pańską. Poświadcza to także Hieronim, który mówi: Kapłani posługują przy eucharystii i rozdzielają ludowi krew Chrystusową. Nawet papież Gelazjusz nakazuje, by nie dzielono sakramentu (Dist. 2, de consecratione, c, Comperimus). Zwyczaj odmienny jest całkiem niedawny. Wszakże pewne jest, że zwyczaj wprowadzony wbrew nakazom Bożym nie powinien być uznany, jak mówią kanony: Dist. 8, c, Veritate, i następne. Zwyczaj ten przyjęto zaiste nie tylko wbrew Pismu Świętemu, lecz także wbrew starożytnym kanonom i praktykom Kościoła. Dlatego tych, którzy wolą przyjmować obie postacie sakramentu, nie należy zniewalać, aby z obrazą sumienia czynili inaczej. A ponieważ dzielenie sakramentu nie zgadza się z ustanowieniem Chrystusowym, zaniechano u nas procesji, jaka była dotąd w zwyczaju.

XXIII. O małżeństwie kapłanów
Powszechnie narzekano na nieobyczajne postępki niepowściągliwych kapłanów. Z tej też przyczyny papież Pius miał rzec - jak pisze Platina - iż były pewne powody, dla których kapłanom zakazano się żenić, lecz że są daleko ważniejsze powody, dla których należało by znów na to pozwolić. Ponieważ tedy nasi kapłani chcieli uniknąć publicznego zgorszenia, przeto żenili się i nauczali, że wolno im zawierać małżeństwa. Przede wszystkim według Pawła, który mówi: "Ze względu na niebezpieczeństwo wszeteczeństwa niechaj każdy ma swoją żonę", oraz: "Lepiej jest wstąpić w stan małżeński, niż gorzeć". Po wtóre, Chrystus mówi: "Nie wszyscy pojmują to słowo" - przez co naucza, że nie wszyscy ludzie są zdolni do życia w celibacie. Bóg bowiem stworzył ludzi, aby się rozmnażali (Genesis, 1). Nie leży też w mocy ludzkiej zmienić swej istoty bez szczególnego daru i działania Bożego. Przeto ci, którzy nie są zdolni do życia w celibacie, powinni zawierać małżeństwa, albowiem postanowienia Bożego i porządku Bożego nie może zmienić żadne prawo ludzkie i żadne ślubowanie. Dlatego naucza się u nas, iż kapłani mogą pojmować małżonki.

Wiadomo też, iż w starożytnym Kościele kapłani byli żonaci, Paweł bowiem mówi, że biskupem powinno się wybierać tego, kto jest żonaty. W Niemczech zaś po raz pierwszy przed czterystu laty narzucono kapłanom celibat przemocą, przy czym okazali taki opór, że arcybiskup Moguncji, który miał właśnie ogłosić edykt papieża w tej sprawie, omal nie zginął w tumulcie, jaki wszczął się wśród rozgniewanych kapłanów. Sprawę załatwiono w tak nieludzki sposób, że nie tylko zabroniono zawierania małżeństw w przyszłości, lecz także rozrywano już istniejące, wbrew wszelkim prawom boskim i ludzkim, także wbrew samym kanonom, wydanym nie tylko przez papieży, ale i sławniejsze synody.

Że zaś natura ludzka słabieje w miarę starzenia się świata, należy baczyć, aby się w Niemczech nie szerzyło więcej występków.

Nadto Bóg ustanowił małżeństwo, aby było lekarstwem na ludzkie słabości. Nawet kanony mówią, że dawną surowość należy w przyszłych czasach złagodzić ze względu na ludzką słabość; byłoby to pożądane także w tej sprawie. Wydaje się, że wkrótce zabraknie kościołom pasterzy, jeśli im się nadal będzie zabraniało małżeństwa.
Chociaż więc istnieje nakaz Boży, choć znany jest zwyczaj Kościoła, choć nieczyste życie w celibacie jest przyczyną wielu gorszących zjawisk, cudzołóstwa i innych występków; zasługujących, by je skarciła sprawiedliwa władza; to jednak - o dziwo - przeciwko niczemu nie występuje się z taką surowością, jak przeciw małżeństwu kapłanów. Bóg nakazał, by szanowano małżeństwo, we wszystkich dobrze urządzonych państwach, nawet u pogan, prawa otaczały małżeństwo wielkim szacunkiem, a oto teraz nawet kapłanów karze się na gardle wbrew postanowieniom kanonów i to nie z innego powodu, jak za małżeństwo. Paweł nazywa naukę zabraniającą małżeństwa nauką diabelską (1 Tym. 4). Łatwo to pojąć obecnie, gdy zakaz małżeństwa obwarowany jest takimi karami.

Jak więc nakazu Bożego nie może znieść żadne prawo ludzkie, tak też nie może znieść nakazu Bożego żadne ślubowanie. Toteż Cyprian radzi, aby kobiety, które nie zachowują przyrzeczonej czystości, wychodziły za mąż. Oto jego słowa w I księdze listów, List XI: Jeśli więc nie chcą lub nie mogą wytrwać, lepiej żeby za mąż wyszły, niżby popaść miały w ogień przez swe rozkosze; w każdym razie niech nie gorszą braci i sióstr.

Nawet kanony okazują niejaką wyrozumiałość tym, co złożyli śluby, zanim osiągnęli właściwy wiek, jak to pospolicie było w zwyczaju niemal do tej pory.

XXIV. O mszy
Fałszywie się oskarża nasze Kościoły, jakoby one mszę zniosły, zachowano ją bowiem i odprawia się ją u nas z najwyższą czcią. Zachowuje się niemal wszystkie zwyczajowe obrzędy, z tym, że do śpiewów łacińskich tu i ówdzie przydano niemieckie, a to dla nauczania ludu. Głównym bowiem zadaniem obrzędów jest pouczanie nieuświadomionych. Także Paweł nakazywał posługiwać się w kościele językiem zrozumiałym dla ludu. Lud przywykł, aby ci, co są przygotowani, wspólnie przystępowali do sakramentu; podnosi to bogobojność i powagę publicznych obrzędów, nikogo się bowiem do nich nie dopuszcza, jeśli nie był uprzednio wyspowiadany i wysłuchany. Przypomina się także ludziom o godności i sposobie używania sakramentu, o tym, jak wielką przynosi pociechę strwożonym sumieniom, o tym by się uczyli ufać Bogu, oczekiwać od Boga wszystkiego, co dobre, i aby o to prosili. Takie nabożeństwo podoba się Bogu, takie przyjmowanie sakramentu podsyca pobożność. Tak więc nie wydaje się, aby u naszych przeciwników odprawiano mszę bardziej bogobojnie niż u nas.

Wiadomo wszak, iż dobrzy ludzie już od dawna srodze utyskiwali publicznie, że msze bezcześci się haniebnie, ciągnąc z nich zyski. Nie jest też tajne, jak bardzo się rozpowszechniło nadużycie po wszystkich kościołach, w których msze bywają odprawiane tylko dla zysku albo dla zapłaty, i w jak wielu są odprawiane wbrew zakazom kanonów. Paweł zaś srodze grozi tym, którzy się niegodnie obchodzą z eucharystią, mówiąc: Ktokolwiek by jadł chleb i pił z kielicha Pańskiego niegodnie, winien będzie ciała i krwi Pańskiej. Dlatego, ponieważ ostrzega się u nas kapłanów przed tym grzechem, zaniechano u nas mszy prywatnych, bo prawie wszystkie msze prywatne odprawiano nie dla czego innego, jak dla zysku.

Nie byli tych nadużyć nieświadomi i biskupi; gdyby je byli w porę naprawili, mniejszy by teraz był rozdźwięk. Przez ich nierzetelność wkradło się do Kościoła wiele występków. Teraz, gdy już za późno, jęli biadać nad niedolą Kościoła, choć zamieszanie wynikło nie z czego innego, jak z owych nadużyć, które się stały tak jawne, że nie można ich było dłużej znosić. Ujawniło się wiele różnic w poglądach na mszę, na sakrament. Być może, świat ponosi karę za tak długo trwające bezczeszczenie mszy, jakie przez tyle wieków tolerowali w kościołach ci, którzy mogli i powinni byli naprawić zło. Napisano bowiem w dziesięciorgu przykazaniach: Pan nie zostawi bez kary tego, który imię Jego nadaremno bierze.

Wydaje się, że od początku świata żadna rzecz boska nie była tak nadużywana dla zysku, jak msza.

Pojawił się też pogląd, który powiększył liczbę mszy prywatnych w nieskończoność, mianowicie, że Chrystus męką swoją dał zadośćuczynienie za grzech pierworodny i ustanowił mszę, w której ma być składana ofiara za codzienne grzechy śmiertelne i powszednie. Stąd się wywodzi powszechny pogląd, jakoby msza gładziła grzechy żywych i umarłych przez samą czynność odprawiania jej (ex opere operato). Tu biorą początek dysputy o tym, czy jedna msza odprawiona za wielu warta jest tyle, co poszczególne msze odprawione za jednostki. Dysputa zrodziła ową nieskończoną mnogość mszy.

Co się tyczy tych poglądów, zwrócili nasi uwagę, że się one nie zgadzają z Pismem świętym i że ujmują chwały męce Chrystusa. Albowiem męka Chrystusowa była ofiarą i zadośćuczynieniem nie tylko za grzech pierworodny, lecz także za wszelkie inne grzechy, jak napisano w liście do Hebrajczyków: "Jesteśmy uświęceni przez ofiarowanie ciała Jezusa Chrystusa raz na zawsze", oraz: "Albowiem jedną ofiarą uczynił na zawsze doskonałymi tych, którzy są uświęceni".

Pismo święte uczy też, żeśmy usprawiedliwiani przed Bogiem przez wiarę w Chrystusa. Przeto, jeśliby msza gładziła grzechy żywych i umarłych przez samą czynność jej odprawiania (ex opere operato), to usprawiedliwienie pochodziłoby z czynności mszalnych, a nie z wiary, czego nie pozwala przyjąć Pismo św.

Lecz skoro Chrystus nakazuje czynić to na swą pamiątkę, to msza jest ustanowiona, aby miara tych, którzy przyjmują sakrament, przypominała im, jakich dobrodziejstw dostępuje przez Chrystusa, oraz by budowała i pocieszała strwożone sumienie.

Albowiem wspominać Chrystusa, znaczy wspominać Jego dobrodziejstwa i doświadczyć, że są nam rzeczywiście udzielane. Nie wystarczy też przypominać sobie faktów historycznych, gdyż także Żydzi i bezbożnicy mogą je przypominać. Dlatego mszę należy odprawiać po to, aby udzielać sakramentu tym, którzy potrzebują pociechy, jak mówi Ambroży: Ponieważ zawsze grzeszę, powinienem zawsze przyjmować lekarstwo.

Skoro tedy msza jest takim udzielaniem sakramentu, odprawia się u nas jedną wspólną mszę w każde święto, a nadto w inne dni, jeśli kto pragnie przystąpić do sakramentu, podaje się go tym, którzy o to proszą. Zwyczaj ten wcale nie jest nowy w Kościele, albowiem starożytni do czasów Grzegorza nie wzmiankują o mszach prywatnych, wiele natomiast mówią o mszach ogólnych. Chryzostom mówi: Kapłan codziennie stoi u ołtarza i jednych zachęca do Komunii, a innych powstrzymuje. Ze starożytnych kanonów wynika, że mszę odprawiał ten lub ów, pozostali zaś prezbiterowie i diakoni przyjmowali od niego ciało Pańskie. Tak bowiem brzmią słowa kanonu nicejskiego: Niechaj diakoni przyjmują Komunię św. po prezbiterach, wedle porządku, od biskupa lub prezbitera. Paweł zaś co do Komunii nakazuje, aby jedni oczekiwali drugich, iżby przyjmowano ją wspólnie.

Skoro więc za naszą mszą przemawia przykład Kościoła, Pisma Świętego i ojców Kościoła, ufamy, że nie będzie jej można odmówić uznania, zwłaszcza, że publiczne obrzędy po większej części zachowane podobne są do dotychczasowych. Tylko liczba mszy jest różna, ale z uwagi na wielkie i jawne nadużycia umiarkowanie będzie z pewnością pożyteczne. Wszak niegdyś nawet w najbardziej uczęszczanych kościołach nie wszędzie odprawiano mszę codziennie, jak poświadcza Historia Tripartita, ks. 9: W Aleksandrii zaś przeciwnie: w środę i piątek czyta się Pismo Święte, a doktorzy je objaśniają, i wszystko się czyni, oprócz uroczystego obchodu Ofiary.

XXV. O spowiedzi
W Kościołach naszych nie zniesiono spowiedzi, nie zwykliśmy bowiem nikomu udzielać ciała Pańskiego bez uprzedniego wyspowiadania i rozgrzeszenia. I najskrupulatniej poucza się lud o wierze w rozgrzeszenie, co dotychczas głębokim pomijano milczeniem. Naucza się ludzi najwyższego szacunku dla rozgrzeszenia, które jest głosem Bożym i jest zwiastowane z nakazu Bożego. Poważa się władzę kluczy i przypomina, jak wielką pociechę przynosi strwożonym sumieniom. Przypomina się, że Bóg żąda wiary, abyśmy takiemu rozgrzeszeniu wierzyli jako głosowi rozbrzmiewającemu z niebios, i że wiara ta prawdziwie sprawia i otrzymuje odpuszczenie grzechów. Niegdyś niepomiernie wychwalano zadośćuczynienie, natomiast o wierze, o zasłudze Chrystusa i o usprawiedliwieniu z wiary w ogóle nie wspomniano. Kościoły nasze są pod tym względem nienaganne, bo nawet nasi przeciwnicy muszą przyznać, że naukę o pokucie najskrupulatniej omawiamy i objaśniamy.

Atoli Kościoły nasze uczą o spowiedzi, że wyliczanie występków nie jest konieczne i że nie należy obciążać sumień troską o wyliczenie wszystkich występków, ponieważ nie jest rzeczą możliwa wymienić wszystkie występki, jak świadczy Psalm: "Uchybienia - któż znać może?" - oraz Jeremiasz: "Przewrotne i niezbadane serce ludzkie. Gdyby więc odpuszczane były tylko te grzechy, które się wyszczególnia, nigdy by sumienia nie mogły zaznać spokoju, wielu bowiem grzechów ani pojąć nie można, ani spamiętać". Starożytni pisarze Kościoła także poświadczają, że owo wyliczanie nie jest konieczne, albowiem w dekretaliach przytoczono Chryzostoma, który tak mówi: Nie mówię ci, abyś publicznie występował lub obwiniał się przed innymi, lecz chcę, byś był posłuszny prorokowi, mówiącemu: "Wyjaw swą drogę przed Bogiem". Przeto w modlitwie wyznaj swe grzechy Bogu, sędziemu prawdziwemu. Zdaj sprawę ze swych występków nie językiem, lecz według pamięci twego sumienia. Także i glosa w dziele "O pokucie", Dist. 5, w rozdziale Considerat, potwierdza, że spowiedź pochodzi z ludzkiego ustanowienia. Jednakże spowiedź zachowano u nas, mając na względzie wszelakie dobrodziejstwa rozgrzeszenia oraz inne korzyści dla sumień.

XXVI. O rozróżnianiu pokarmów
Powszechne było przekonanie, i to nie tylko wśród ludu, lecz i wśród nauczających w kościołach, że czynienie różnic między pokarmami i podobne tradycje ludzkie należą do uczynków pożytecznych dla wysłużenia sobie łaski i zadośćuczynienia za grzechy. A że takie było powszechne mniemanie, wynika z tego, iż codziennie ustanawiano nowe ceremonie, nowe zwyczaje, nowe święta, nowe posty, a ludzie uczeni żądali w kościołach tych uczynków jako nabożeństwa koniecznego dla zasłużenia na łaskę i srodze niepokoili sumienia, jeśli coś z tego pominięto. Te przekonania odnośnie tradycji wyrządziły w Kościele wiele szkód. Po pierwsze, odeszła w cień nauka o łasce i usprawiedliwieniu z wiary, która jest główną częścią ewangelii i która powinna zajmować w Kościele miejsce naczelne i najpoczesniejsze, aby należycie poznano zasługę Chrystusa i aby wiarę ufającą w odpuszczenie grzechów dla Chrystusa stawiano ponad uczynki i wszelkie inne formy pobożności. Dlatego też Paweł kładzie na to największy nacisk, znosząc prawa i tradycje ludzkie, aby pokazać, iż sprawiedliwość chrześcijańska jest czymś innym niż tego rodzaju uczynki, mianowicie, że jest wiarą, która ufa, że dla Chrystusa jesteśmy przyjmowani do łaski. Ale tę naukę Pawłową prawie zupełnie przytłumiono owymi tradycjami, które zrodziły przekonanie, że na łaskę i usprawiedliwienie należy zasłużyć różnym traktowaniem pokarmów i podobnymi aktami pobożności. Mówiąc o pokucie, nie czyniono żadnej wzmianki o wierze, zalecano jedynie owe akty zadośćuczynienia, uważając, że tylko one składają się na całą pokutę.

Po drugie, owe tradycje usuwały w cień przykazania Boże, bo tradycje te przedkładano nad przykazania Boże. Sądzono, że chrześcijaństwo polega całkowicie na zachowywaniu pewnych świąt, obrzędów, postów i szat. Tym praktykom nadano najczcigodniejsze nazwy, jak: życie duchowe, lub: życie doskonałe. Jednocześnie zaś nie szanowano nakazów Bożych co do różnych powołań, np. iż ojciec rodziny ma wychowywać dzieci, matka - wydawać je na świat, książę - kierować sprawami publicznymi. Uznano to za sprawy tego świata i niedoskonałe, o wiele niżej stojące od owych prześwietnych praktyk. Ten błąd srodze dręczył sumienia pobożnych, którzy się trapili, że obrali żywot niedoskonały w małżeństwie, na urzędzie lub na innym stanowisku publicznym; podziwiali mnichów i im podobnych, błędnie mniemając, że praktyki tamtych Bóg przyjmuje łaskawiej.

Po trzecie, tradycje narażały sumienia na wielkie niebezpieczeństwa, ponieważ :było rzeczą niemożliwą przestrzegać wszystkich tradycji, a przecież ludzie uznawali te praktyki za niezbędne akty pobożności. Gerson pisze, że wielu popadło w rozpacz, niektórzy nawet targnęli się na swe życie, nie czując się na siłach czynić zadość tradycjom, a nie słysząc żadnego pocieszającego słowa o usprawiedliwieniu z wiary i o łasce. Widzimy summistów i teologów, jak zbierają tradycje i poszukują rozsądnych dróg wypełniania przepisów, by ulżyć sumieniom; czynią to jednak niezbyt udatnie, bo niekiedy nakładają sumieniom jeszcze gorsze więzy. Szkoły i zgromadzenia były tak zajęte zbieraniem tradycji, że nie miały czasu zajmować się Pismem Świętym i poszukiwać pożyteczniejszej nauki o wierze, o krzyżu, o nadziei, o doniosłości spraw obywatelskich, o pocieszeniu sumień w ciężkich pokusach. Dlatego Gerson i niektórzy inni teologowie bardzo się uskarżają, że tak są uwikłani w owe spory o tradycje, iż nie mogą się zwrócić ku naukom godniejszym. Także Augustyn zabrania obciążać sumienia takimi praktykami i mądrze napomina Januariusza, by je uważał za rzeczy obojętne, jak się wyraża.

Dlatego nasi nauczyciele nie powinni uchodzić za takich którzy przeciw tym rzeczom wystąpili bez zastanowienia lub - z nienawiści do biskupów, jak niektórzy podejrzewają. Wielka była potrzeba ostrzeżenia Kościołów o tych błędach, zrodzonych ze źle pojętych tradycji. Ewangelia bowiem zniewala nas, abyśmy gorliwie głosili w kościołach naukę o łasce i usprawiedliwieniu z wiary. Nauki tej nie można zaś pojąć, jeśli ludzie mniemać będą, że na łaskę zasłużyć można praktykami z własnego wyboru.

Tak też nasi nauczyciele uczyli, że przestrzeganiem tradycji ludzkich nie możemy zasłużyć na łaskę lub zadośćuczynić za grzechy. Dlatego nie należy sądzić, iż takie praktyki są niezbędnymi aktami pobożności. Poparli to oni świadectwami z Pisma świętego. W Ewangelii według Mateusza r. 15 Chrystus uniewinnia apostołów, którzy się nie stosowali do zwyczajów związanych z tradycją, dotyczących rzeczy mniejszej wagi, bo przepisów o ablucjach. Mówi: "Daremnie mi jednak cześć oddają, głosząc nauki, które są nakazami ludzkimi". Nie wymaga więc nieużytecznych pobożnych praktyk. Nieco dalej dodaje: "Nie to, co wchodzi do ust kala człowieka". Podobnie w liście do Rzymian r. 14: "Królestwo Boże, to nie pokarm i napój"; a w liście do Kolosan: "Niechże was tedy nikt nie sądzi z powodu święta"; oraz "Jeśliście tedy z Chrystusem umarli dla żywiołów świata, to dlaczego poddajecie się takim zakazom, jakbyście w świecie żyli: nie dotykaj, nie kosztuj, nie ruszaj?" W Dziejach Apostolskich apostoł Piotr mówi: "Przeto teraz, dlaczego wyzywacie Boga, wkładając na kark uczniów jarzmo, którego ani ojcowie nasi, ani my nie mogliśmy unieść? Wierzymy przecie, że zbawieni będziemy przez łaskę Pana Jezusa, tak samo jak i oni". Piotr zabrania tu obciążać sumienia mnóstwem obrzędów zarówno Mojżeszowych jak i innych. A w pierwszym liście do Tymoteusza r. 4 zakazy odnoszące się do pokarmów nazwano nauką diabelską, bo sprzeczne jest z ewangelią ustanawianie lub spełnianie takich uczynków, aby przez nie zasłużyć na łaskę, jak gdyby chrześcijaństwo nie mogło istnieć bez takich aktów pobożności.

Tu przeciwnicy zarzucają nam, że nasi nauczyciele znoszą karność i umartwianie ciał, jak Jowinian. Wszakże w pismach naszych nauczycieli znajdujemy coś innego, zawsze bowiem nauczali o krzyżu, że chrześcijanie winni znosić cierpienia. Umartwianie jest wtedy prawdziwe, szczere i nieudawane, gdy doświadczamy różnych ucisków i jesteśmy krzyżowani z Chrystusem.

Ponadto nasi nauczyciele uczą, że każdy chrześcijanin powinien się tak pilnować i trzymać w karbach przy pomocy karności cielesnej lub ćwiczeń cielesnych oraz pracy, aby dostatek lub próżność nie wiodły go do grzechu, wszakże nie po to, by takimi ćwiczeniami zasłużyć na odpuszczenie grzechów lub dać za nie zadośćuczynienie. Taką karność cielesną należy stale gorliwie utrzymywać, a nie tylko w ciągu kilku dni, i to wyznaczonych. Chrystus bowiem przykazał: "Baczcie na siebie, aby serca wasze nie były ociężałe wskutek opilstwa". Dalej: "Ale ten rodzaj (demonów) nie wychodzi inaczej, jak tylko przez modlitwę i post". A Paweł mówi: "Umartwiam ciało moje i ujarzmiam". Wynika stąd jasno, że umartwia swe ciało nie po to, aby przez tę karność wysłużyć odpuszczenie grzechów, lecz aby utrzymać ciało w gotowości i zdatności do rzeczy duchowych i do wypełniania obowiązków swego powołania. Nie potępiamy więc samych postów, lecz tradycje, które stwarzają niebezpieczeństwo dla sumień, wyznaczając pewne dni, pewne pokarmy, jak gdyby były niezbędnymi aktami pobożności.

Wszakże zachowuje się u nas wiele tradycji, które się przyczyniają do utrzymania ładu w Kościele, jak porządek lekcji mszalnych, świąt itp. Jednocześnie jednak napomina się ludzi, że takie praktyki nie usprawiedliwiają przed Bogiem i że w takich rzeczach nie popełnia się grzechu, jeśli się je pomija bez zgorszenia. Taka wolność w obrzędach ludzkich znana była ojcom Kościoła. Na Wschodzie bowiem obchodzi się Wielkanoc w innym czasie niż w Rzymie, a gdy z powodu tej rozbieżności Rzymianie oskarżyli Kościół Wschodni o schizmę, inni napomnieli ich, że takie zwyczaje nie muszą być wszędzie jednakie. Ireneusz mówi: Niezgodność co do postów nie rozbija jedności wiary. Także papież Grzegorz wykazuje, że taka rozbieżność nie narusza jedności Kościoła: Disinct. 12. A zaś w ks. 9 dzieła "Historia Tripartita" zebrano przykłady różnic w obrzędach i przytoczono te słowa: Intencją apostołów było nie ustanawianie dni świątecznych, lecz głoszenie dobrego współżycia ludzi ze sobą i pobożności.

XXVII. O ślubach zakonnych
To, czego się u nas naucza o ślubach zakonnych, lepiej się pojmie, gdy się przypomni, jaki był stan klasztorów i jak wiele rzeczy wbrew kanonom działo się codziennie w tychże klasztorach. W czasach Augustyna zakony były wolnymi bractwami. Później, gdy karność się rozluźniła, dodano ślubowania, żeby po jej przywróceniu była taka, jak w przemyślnie urządzonym więzieniu. Stopniowo dodawano też do ślubowań wiele innych praktyk, a więzy te, wbrew kanonom, nakładano wielu, zanim osiągnęli właściwy wiek. Wielu wstępowało na tę drogę życia przez nieświadomość, bo chociaż nie brakło im lat, to jednak nie byli zdolni ocenić swych sił. Będąc tak usidleni, zniewoleni byli pozostać, choć niektórych można było uwolnić na podstawie kanonów. A w klasztorach żeńskich działo się to częściej niż u mnichów, choć płci słabszej należała się większa wyrozumiałość. Ta surowość od dawna się nie podobała wielu dobrym ludziom, którzy widzieli, jak dziewczęta i chłopców wtrąca się do klasztorów, aby zapewnić im utrzymanie, widzieli nieszczęsne następstwa takich pomysłów, widzieli zgorszenia, jakie stąd wynikły, i jakie jarzma nakładano sumieniom. Ubolewali oni, że w tak doniosłej sprawie zupełnie się zaniedbuje i lekceważy powagę kanonów. Do tych błędów; dodano jeszcze taki pogląd na śluby zakonne, który się od dawna nie podobał tym mnichom, którzy mieli choć trochę rozsądku.

Głoszono bowiem, że ślubowania dorównują chrztowi; nauczano, że ten rodzaj życia wysługuje odpuszczenie grzechów i usprawiedliwienie przed Bogiem. Dodawano jeszcze, że w życiu zakonnym można nie tylko wysłużyć usprawiedliwienie przed Bogiem, lecz wypełniać oprócz przykazań bożych także rady ewangeliczne. Przekonywano więc ludzi, że stan zakonny jest dalece doskonalszy od chrztu, że w życiu zakonnym można wysłużyć więcej łaski niż na urzędzie publicznym, duszpasterskim i tym podobnych, które wypełniają swe powołanie według przykazań Bożych, ale bez wymyślnych form pobożności. Niczemu, co tu powiedziano, nie można zaprzeczyć, ponieważ wynika to z mnisich ksiąg.

Cóż się jeszcze działo w klasztorach? Niegdyś były szkołami, w których uczono Pisma św. i innych przedmiotów pożytecznych dla Kościoła, tam też poszukiwano duszpasterzy i biskupów; teraz rzeczy się mają całkiem inaczej i nie ma potrzeby przytaczać tu tego, co jest powszechnie znane. Niegdyś ludzie zbierali się tam dla nauki; teraz roszczą sobie, że ten rodzaj życia ustanowiony jest dla wysłużenia łaski i usprawiedliwienia, a nadto głoszą, że jest stanem doskonałym, i przekładają go nad wszystkie inne rodzaje życia ustanowione przez Boga. Przytaczamy to wszystko - bez jakiegokolwiek uprzedzenia i bez przesady - aby lepiej można pojąć naukę naszych nauczycieli w tej materii.

Po pierwsze, o wstępujących w związki małżeńskie nasi nauczyciele uczą, że każdemu, kto nie jest zdatny do życia w celibacie, wolno wstąpić w stan małżeński, gdyż ślubowania nie mogą znieść postanowienia i nakazu Bożego. Taki zaś jest nakaz Boży: "Jednak ze względu na niebezpieczeństwo wszeteczeństwa, niechaj każdy ma swoją żonę". Jednak nie tylko sam nakaz, lecz również stworzenie i ustanowienie Boże nakłaniają do małżeństwa tych, którzy nie są spod nich wyjęci szczególnym zrządzeniem Bożym, a to według Genesis, 2: "Niedobrze być człowiekowi samemu". Nie grzeszą więc ci, co są posłuszni temu nakazowi i ustanowieniu Bożemu.
Jakiż zarzut można wysunąć przeciwko temu. Niech ktoś ile chce wyolbrzymia zobowiązania wynikające ze ślubowania, to przecież nie zdoła sprawić, by ślubowanie znosiło nakaz Boży. Kanony uczą, iż każde ślubowanie winno być złożone z zastrzeżeniem uprawnień przełożonego, jakże daleko mniejsze znaczenie mają ślubowania przeciwne nakazom Bożym. Gdyby zobowiązań wynikających ze ślubowań nie można było uchylić bez względu na powód, nie mogliby od nich uwalniać nawet papieże. Nie godzi się bowiem, aby człowiek unieważniał zobowiązania, które wynikają wprost z prawa Bożego. Atoli papieże rozumnie osądzili, że w tych sprawach należy postępować z umiarkowaniem, dlatego czytamy o częstych zwolnieniach od ślubowań. Znany jest przypadek króla Aragonii, odwołanego z klasztoru, a nie brak też przykładów z naszych czasów.

Następnie, dlaczego nasi przeciwnicy wyolbrzymiają moc obowiązującą i skutki ślubowań, a jednocześnie nic nie mówią o samej ich istocie, że powinny dotyczyć rzeczy możliwych, że powinny być dobrowolne, czynione chętnie i po należytej rozwadze. Nie jest tajemnicą, do jakiego stopnia stała czystość znajduje się we władzy człowieka. A jak wielu jest tych, co chętnie i z rozwagą składają ślubowania. Dziewczęta i chłopców nakłania się do ślubowań, zanim się mogą w tym rozeznać, a czasem nawet do tego ich się zmusza. Nie jest więc słuszne spierać się z nami o ślubowania tak uporczywie, skoro wszyscy przyznają, że jest to wbrew istocie ślubowań, gdy nie są złożone z własnej woli i z rozwagą.

Wiele kanonów unieważnia ślubowania złożone przed piętnastym rokiem życia, ponieważ nie wydaje się, aby przed osiągnięciem tego wieku można było stanowić o całym przyszłym życiu. Jeden z kanonów, mając na względzie ludzką słabość, dodaje kilka lat i zabrania składać śluby przed osiemnastym rokiem życia. Którego z tych kanonów mamy się trzymać? Większość ma usprawiedliwienie na to, że opuszcza klasztory, w tym, iż najliczniejsi składali ślubowanie przed dojściem do tych lat.
Na koniec, choć złamanie ślubów zakonnych można skarcić, nie wydaje się jednak, aby następnie konieczne było rozwiązanie małżeństw tych osób. Augustyn bowiem przeczy temu, że należy je rozwiązywać (27., quaest. I, cap. Nuptiarum), a przecież wielka to powaga, mimo że później niektórzy sądzili inaczej o tej sprawie.
Chociaż więc się wydaje, że przykazanie Boże co do małżeństwa wielu uwalnia od ślubów zakonnych, to jednak nasi nauczyciele przytaczają jeszcze inny wzgląd, dla którego śluby zakonne są nieważne: mianowicie, że bezbożna jest wszelka służba Bogu; którą bez nakazu Bożego ludzie ustanowili i wybrali, aby zasłużyć na usprawiedliwienie i łaskę. Mówi bowiem Chrystus: "Daremnie mi jednak cześć oddają, głosząc nauki, które są nakazami ludzkimi". Także Paweł uczy wszędzie, że nie należy szukać usprawiedliwienia w praktykach i nabożeństwach wymyślonych przez ludzi, lecz że wierzący osiągają je przez wiarę, iż Bóg przyjmuje ich do łaski dla Chrystusa.

Wiadomo też, że mnisi uczyli, jakoby ich praktyki religijne były zadośćuczynieniem za grzechy, wysługiwały łaskę i usprawiedliwienie. Czymże to jest, jak nie umniejszeniem chwały Chrystusowej oraz przyćmiewaniem i zaprzeczeniem usprawiedliwienia z wiary? Stąd wynika, że owe śluby, składane tak powszechnie, były praktykami bezbożnymi, a więc nieważnymi. Albowiem ślub bezbożny i uczyniony wbrew nakazom Bożym jest nieważny, gdyż jak mówi kanon - żaden ślub nie powinien stanowić więzów nieprawości.

Paweł mówi: "Odłączyliście się od Chrystusa, wy którzy w zakonie szukacie usprawiedliwienia; wypadliście z łaski". Przeto ci, którzy chcą być usprawiedliwieni przez ślubowania, odłączają się od Chrystusa i wypadają z łaski. Ci bowiem, co przypisują ślubom usprawiedliwienie, przypisują własnym uczynkom to, co należy wyłącznie do chwały Chrystusa. Nie da się zaiste zaprzeczyć, że mnisi nauczali, jakoby osiągali usprawiedliwienie i wysługiwali odpuszczenie grzechów przez swe śluby i praktyki. Zmyślali też niedorzeczności, chełpiąc się, że mogą swe uczynki przenosić na innych. Choćby ktoś przez uprzedzenie chciał wyolbrzymiać te uroszczenia, to jakże wiele można zebrać rzeczy, których się wstydzą nawet sami mnisi! Do tego jeszcze przekonywali ludzi, że owe praktyki religijne właściwe są stanowi doskonałości chrześcijańskiej. Czyż nie jest to przypisywaniem mocy usprawiedliwiającej uczynkom? Wielkim zgorszeniem w Kościele jest zalecanie ludowi pewnych form pobożności wymyślonych przez ludzi bez nakazu Bożego i nauczanie, że taka pobożność daje ludziom usprawiedliwienie. Wszak usprawiedliwienie z wiary, które w Kościele należy głosić przede wszystkim, pozostawia się w cieniu, gdy się je w oczach ludzkich przyćmiewa owymi osobliwymi "anielskimi praktykami, pozorami ubóstwa i pokory oraz celibatu.

Ponadto spycha się w cień przykazania Boże i prawdziwą pobożność, jeśli ludzie słyszą, że tylko mnisi znajdują się w stanie doskonałości. Tymczasem doskonałość chrześcijańska polega na szczerej bojaźni Bożej, na posiadaniu wielkiej wiary i ufności ze względu na Chrystusa, że mamy przebłaganego Boga, że możemy Boga prosić i pewnie oczekiwać Jego pomocy we wszystkim, co podejmujemy wedle powołania, tymczasem zaś na zewnątrz - to pilne spełnianie dobrych uczynków i swego powołania. Na tym polega prawdziwa doskonałość i właściwe oddawanie czci Bogu, a nie na celibacie lub żebraniu, czy brudnej szacie. Doprawdy, wielu zgubnych przekonań nabiera lud przez owe błędne pochwały życia zakonnego. Słysząc bowiem, jak się bez umiaru wychwala celibat, ludzie żyją w małżeństwie z niespokojnym sumieniem. Słysząc, że tylko żebracy są doskonałymi, ludzie zachowują swe mienie z niespokojnym sumieniem, zajmują się handlem z niespokojnym sumieniem. Słysząc radę ewangeliczną, by się nie mścić, niektórzy nie wahają się szukać zemsty w życiu prywatnym, ponieważ mówiono im, że zakaz odwetu to tylko rada, a nie przykazanie. Inni błądzą jeszcze bardziej, sądząc, że udział w rządzeniu i piastowanie urzędów publicznych jest niegodne chrześcijanina i sprzeczne z radami ewangelicznymi.

Czyta się o ludziach, którzy opuścili małżeństwo, porzucili urzędy publiczne i usunęli się do klasztoru. Nazwali to ucieczką od świata i poszukiwaniem uświęconego rodzaju życia. Nie pojmowali oni, że Bogu należy służyć, wypełniając te przykazania, które On sam dał, a nie te, które wymyślili ludzie. Dobrym i doskonałym rodzajem życia jest ten, który pochodzi z nakazu Bożego. O tym wszystkim należy ludzi upominać.

W dawniejszych czasach Gerson także ganił mnichów za błędy w pojmowaniu doskonałości i stwierdzał, że uważanie życia klasztornego za stan doskonałości było w jego czasach czymś nowym.

Jakże wiele bezbożnych mniemań łączy się ze ślubowaniami: że usprawiedliwiają, że stanowią o doskonałości chrześcijańskiej, że mnisi wypełniają i rady ewangeliczne, i przykazania, oraz że spełniają uczynki nadobowiązkowe. Wszystko to, jako błędne i bezużyteczne, sprawia, że ślubowania są daremne.

XXVIII. O władzy kościelnej
Na temat władzy biskupów wielkie były niegdyś dysputy, w których wielu niezręcznie pomieszało władzę kościelna z władzą miecza. Z tego pomieszania wynikły wielkie wojny i zamieszki, ponieważ papieże, polegając na władzy kluczy, nie tylko ustanawiali nowe formy służby Bożej i obciążali sumienia zastrzeżeniami rozgrzeszeń i porywczymi ekskomunikami, lecz także usiłowali rozporządzać królestwami i pozbawiać władzy cesarzy. Ludzie pobożni i światli już od dawna ganili te błędy w Kościele. Dlatego nasi nauczyciele, by pouczyć sumienia, zmuszeni byli wykazać, czym się różni władza kościelna od władzy miecza. Uczyli oni, że ze względu na nakaz Boży obie władze należy szanować i czcić głęboko, jako największe dobrodziejstwa Boże na ziemi.

Nauczyciele nasi utrzymują, że władza kluczy lub władza biskupów jest według Ewangelii władzą albo Boskim mandatem głoszenia ewangelii, odpuszczania i zatrzymywania grzechów oraz udzielania sakramentów. Albowiem Chrystus rozesłał apostołów z takim przykazaniem: "Jak Ojciec mnie posłał, tak i ja was posyłam. Weźmijcie Ducha Świętego. Którymkolwiek grzechy odpuścicie, są im odpuszczone, a którym zatrzymacie, są im zatrzymane". A w Ewangelii Marka l6: "Idąc na cały świat, głoście ewangelię wszystkiemu stworzeniu".

Tak więc tę władzę wykonuje się, ucząc ewangelii lub głosząc ją oraz udzielając sakramentów wielu zgromadzonym lub każdemu z osobna, wedle powołania, ponieważ władza ta udziela nie rzeczy cielesnych, lecz wiecznych: sprawiedliwości wiekuistej, Ducha Świętego, żywota wiecznego. Tych rzeczy nie można dostąpić inaczej, jak tylko przez posługiwanie słowem i sakramentami wedle słów Pawła: "Ewangelia jest mocą Bożą ku zbawieniu każdemu, kto wierzy" i Psalmu 118: "Wyrok Twój ożywia". Skoro więc władza kościelna udziela rzeczy wiecznych i wykonuje się ją tylko przez posługiwanie słowem, przeto nie przeszkadza władzy świeckiej, jak nie przeszkadza w niczym władzy świeckiej sztuka śpiewu. Władza świecka bowiem zajmuje się innymi rzeczami niż ewangelia. Urząd świecki chroni przed jawnym bezprawiem nie dusze, lecz ciała i rzeczy cielesne, i trzyma ludzi w karbach przy pomocy miecza i kar cielesnych, aby utrzymać sprawiedliwość cywilną i pokój. Ewangelia zaś chroni dusze od bezbożnych poglądów, od diabła i śmierci wiekuistej.

Nie należy więc mieszać władzy kościelnej z cywilną. Władzy kościelnej nakazano głosić ewangelię i udzielać sakramentów: niechże nie ingeruje w sprawy innych urzędów, niechaj nie rozporządza królestwami tego świata, niech nie uchyla praw urzędów świeckich, niechże nie niweczy posłuszeństwa wymaganego przez prawo, niechaj się nie wtrąca do spraw dotyczących cywilnych zarządzeń lub umów, niech nie dyktuje władzom praw stanowiących o ustroju państwa. Chrystus bowiem mówi: "Królestwo moje nie jest z tego świata", oraz: "Któż mnie ustanowił sędzią lub rozjemcą nad wami?" Paweł zaś mówi: (Filip. 3): "Nasza ojczyzna jest w niebiesiech", oraz (2 Kor. 10): "Gdyż nasz oręż, którym walczymy nie jest cielesny, lecz ma moc burzenia warowni dla sprawy Bożej" itd.

Tak oto nasi nauczyciele rozróżniają powinności obu władz i nakazują, aby obie szanowano i uznawano, obie bowiem są darem i dobrodziejstwem Bożym.
Jeśli zaś biskupi mają jakąś władzę miecza, to nie mają jej jako biskupi z nakazu ewangelii, lecz z mocy prawa ludzkiego, nadaną przez królów i cesarzy dla osobistego zarządzania swymi dobrami. Jest to jednak funkcja odmienna od służby ewangelii.

Gdy się więc rozpatruje jurysdykcję biskupów, należy odróżniać władzę cywilną od jurysdykcji kościelnej. Zatem wedle ewangelii lub - jak mawiają - wedle prawa Bożego, mają biskupi jako biskupi, czyli jako ci, którym powierzono posługiwanie słowem i sakramentami odpuszczać grzechy, odrzucać naukę niezgodną z ewangelią i wyłączać ze społeczności Kościoła bezbożników, których bezbożność jest jawna, bez użycia siły ludzkiej, lecz słowem. W tych sprawach Kościoły zobowiązane są prawem Bożym do posłuszeństwa biskupom, wedle słów: "Kto was słucha, mnie słucha".

Atoli jeśli nauczają czegoś lub ustanawiają coś wbrew ewangelii, to Kościoły mają nakaz Boży odmówić im posłuszeństwa: "Strzeżcie się fałszywych proroków" (Mat. 7), "Choćby anioł z nieba zwiastował wam ewangelię odmienną, niech będzie przeklęty" (Gal. 1); "Nie możemy bowiem nic wskórać przeciwko prawdzie, ale dla prawdy" (2 Kor. 13); Dana mi jest moc "ku zbudowaniu, a nie ku burzeniu". Tego też wymagają księgi kanoniczne (II quaest. VII, cap. Sacerdotes et cap. Oves). Augustyn zaś mówi w liście przeciwko Petilianowi: "Nie należy się zgadzać i z katolickimi biskupami, gdyby się mylili lub utrzymywali coś przeciwnego kanonicznym pismom Bożym".

Jeśli biskupi mają jeszcze inną władzę lub kompetencję do rozpoznawania pewnych spraw, np. co do małżeństwa, dziesięcin itp., to mają ją na podstawie prawa ludzkiego; gdy zaś opieszale wykonują swe powinności, to książęta nawet wbrew swej woli są obowiązani wymierzać poddanym sprawiedliwość, aby utrzymać spokój publiczny.
Oprócz tego dysputuje się, czy biskupi lub księża mają prawo ustanawiać obrzędy kościelne i przepisy o pokarmach, świętach, o stopniach wśród duchownych lub wprowadzać hierarchię święceń itp. Ci, co przyznają biskupom to prawo, powołują się na świadectwo: "Mam wam jeszcze wiele do powiedzenia, ale teraz znieść nie możecie; lecz gdy przyjdzie On, Duch prawdy, wprowadzi was we wszelką prawdę". Przytaczają też przykład apostołów, którzy nakazywali się powstrzymać od krwi i dławionego. Powołują się także na sabat, zastąpiony niedzielą - jak by się wydawało - wbrew dziesięciorgu przykazaniom. Nie ma przykładu, który by przytaczali częściej niż zamianę sabatu. Wielka jest - zapewniają - władza Kościoła, skoro nas zwolnił spod jednego z dziesięciorga przykazań.

Co się tego tyczy, nasi nauczyciele uczą, że biskupi - jak wyżej wykazano - nie mają władzy ustanawiać czegokolwiek wbrew ewangelii. Tak też pouczają księgi kanoniczne (Distinct. 9). Oprócz tego jest to wbrew Pismu Świętemu, gdy się ustanawia tradycje, abyśmy ich przestrzeganiem zadośćuczynili za grzechy lub zasłużyli na usprawiedliwienie. Znieważamy bowiem chwałę zasługi Chrystusa, gdy sądzimy, że usprawiedliwiani jesteśmy takimi praktykami. Wszak wiadomo, że w następstwie takich przekonań tradycje mnożyły się w Kościele niemal nieskończenie, przytłumiając naukę o wierze i usprawiedliwieniu z wiary, ponieważ wprowadzano stopniowo coraz więcej świąt, wyznaczano posty, nowe obrzędy, ustanawiano nowe zakony, bo ich wynalazcy mniemali, iż takimi uczynkami wysłużyć można łaskę. Tak właśnie mnożyły się kanony pokutne, których pozostałości po dziś dzień widzimy w zadośćuczynieniach.

Następnie, twórcy tradycji postępują wbrew przykazaniu Bożemu, gdy pokarmy, dni i rzeczy podobne wiążą z grzechem i gdy obciążają Kościół jarzmem poddaństwa zakonowi, jak gdyby dla wysłużenia usprawiedliwienia należało uprawiać wśród chrześcijan kult podobny lewickiemu, którego ustanowienie Bóg jakoby powierzył apostołom i biskupom. Tak bowiem piszą niektórzy, a wydaje się, że i papieży w pewnym stopniu zwiódł przykład prawa Mojżeszowego. Stąd się biorą owe obciążenia, jakoby było grzechem śmiertelnym pracować rękami w święta, choćby bez zgorszenia innych, jakoby niektóre pokarmy kalały sumienie, jakoby posty - nie naturalne, lecz dla utrapienia - były środkami przebłagania Boga, jakoby było grzechem śmiertelnym opuszczać godziny kanoniczne, jakoby w sprawach zastrzeżonych grzech nie mógł być odpuszczony bez udziału zastrzegającego, podczas gdy same kanony mówią o zastrzeżeniu nie winy, lecz kary kościelnej.

Skąd otrzymali biskupi prawo wprowadzenia w Kościele takich tradycji ku usidleniu sumień, skoro Piotr nie pozwala nakładać jarzma uczniom, skoro Paweł mówi o mocy danej mu ku budowaniu, nie ku burzeniu? Czemuż więc mnożą grzechy przez takie tradycje?

Doprawdy wyraźne są świadectwa, które zabraniają tworzenia takich tradycji dla przebłagania Boga, a rzekomo niezbędnych dla zbawienia. Paweł pisze w liście do Kolosan: "Niechże was tedy nikt nie sądzi z powodu pokarmu i napoju albo z powodu święta lub nowiu księżyca, bądź sabatów", oraz: "Jeśliście tedy z Chrystusem umarli dla żywiołów świata, to dlaczego poddajecie się takim zakazom, jakbyście w świecie żyli: Nie dotykaj, nie kosztuj, nie ruszaj? Przecież to wszystko niszczeje przez samo używanie, a są to tylko przykazania i nauki ludzkie. Mają one pozór mądrości..." Także w liście do Tytusa: "I nie słuchali żydowskich baśni i nakazów ludzi, którzy się odwracają od prawdy".

W Ewangelii Mateusza r. 15 Chrystus mówi o tych, co żądają przestrzegania tradycji: "Zostawcie ich. Ślepi są przewodnikami ślepych", i odrzuca taką służbę Bogu: "Wszelka roślina, której nie zasadził Ojciec mój niebieski, wykorzeniona zostanie".

Jeśli biskupi mają prawo obciążać Kościół i sumienia rozlicznymi tradycjami, to czemu całe Pismo Święte zabrania tworzenia tradycji i posłuszeństwa im? Czemu je nazywa naukami szatańskimi? Czy na próżno ostrzegał przed nimi Duch Święty?

Ostatecznie więc - skoro sprzeczne są z ewangelią obrzędy ustanowione niby z konieczności zasłużenia na usprawiedliwienie lub w przekonaniu, że je wysłużą - nie godzi się biskupom ustanawiać takich form pobożności lub wymagać ich, jak gdyby były konieczne. Należy bowiem zachować w Kościołach naukę o wolności chrześcijańskiej, mianowicie że ciężary zakonu nie są konieczne do usprawiedliwienia, jak napisano w liście do Galacjan: "Nie poddawajcie się znowu pod jarzmo niewoli". Należy koniecznie trzymać się głównej zasady ewangelii, że łaski dostępuje się przez wiarę w Chrystusa, a nie przez pewne praktyki lub nabożeństwo ustanowione przez ludzi.
Cóż więc należy sądzić o święceniu niedzieli i podobnych zwyczajach kościelnych? Na to odpowiadają nasi nauczyciele, że godzi się biskupom lub duszpasterzom wprowadzać porządki, aby był ład w Kościele, ale nie po to, aby przez nie zadośćuczynić za grzechy, lub żeby zobowiązywać sumienia do mniemania, że to konieczne formy pobożności. Paweł zarządził, aby w zgromadzeniu kobiety nakrywały głowy, aby mówców wysłuchiwano w kościele po kolei.

Takie porządki mogą Kościoły zachowywać dla miłości i spokoju jednakże o tyle tylko, żeby nikt nikogo nie obrażał i żeby w Kościele wszystko odbywało się porządnie i bez zamieszania, przy tym wszakże tak, aby sumień nie obciążać mniemaniem, że to niezbędne do zbawienia i że się grzeszy nawet wtedy, gdy się to narusza bez zgorszenia innych: np. nikt nie powinien pomawiać o grzech kobietę, która się ukazuje na ulicy bez nakrycia głowy, o ile nie gorszy ludzi.

Do tych rzeczy należy też przestrzeganie niedzieli, Wielkanocy, Zielonych Świątek i podobnych świąt oraz obrzędów. Kto zaś sądzi, że władza Kościoła ustanowiła obchodzenie niedzieli zamiast sabatu jako niezbędne, myli się bardzo. Sabat zniosło Pismo Św., a nie Kościół, albowiem po objawieniu ewangelii mogą być pominięte wszelkie obrzędy Mojżeszowe. Że jednak trzeba było wyznaczyć pewien dzień, aby lud wiedział, kiedy się zgromadzić należy, Kościół przeznaczył na to niedzielę, a wydaje się, że uczynił to tym bardziej, żeby dać ludziom przykład wolności chrześcijańskiej i żeby wiedzieli, że przestrzeganie sabatu lub innego dnia nie jest konieczne.

Osobliwe dysputy wynikły w sprawie zmiany zakonu, obrzędów nowego zakonu i zastąpienia sabatu - wszystko to z błędnego przekonania, że w Kościele powinny być formy pobożności podobne lewickim i że Chrystus zlecił apostołom i biskupom wymyślić nowe obrzędy niezbędne do zbawienia. Te błędy wkradły się do Kościoła, wtedy gdy o usprawiedliwieniu z wiary nauczano nie dość jasno. Niektórzy wywodzą, że przestrzeganie niedzieli nie jest wprawdzie prawem Bożym, lecz wynika jakby z prawa Bożego, i tworzą przepisy co do świąt, w jakim stopniu można podczas nich pracować. Czymże są podobne dysputy, jeśli nie usidlaniem sumień? Choć bowiem próbuje się łagodzić wypełnianie tradycji, to jednak nie można spostrzec ulgi, dopóki utrzymuje się mniemanie, że zachowanie tradycji jest konieczne, a musi się ono utrzymać tam, gdzie nieznane jest usprawiedliwienie z wiary i wolność chrześcijańska.

Apostołowie nakazywali wstrzymywać się od krwi: któż tego dziś przestrzega? A przecież nie grzeszą ci, co tego nie przestrzegają, sami bowiem apostołowie nie chcieli obarczać sumień takimi ciężarami, lecz tylko do czasu to nakazali, aby nie było zgorszenia. Należy bowiem mieć to na uwadze, co jest niezmienną intencją ewangelii.
Zaledwie niektórych kanonów przestrzega się ściśle, wiele zaś z dnia na dzień wychodzi z praktyki nawet wśród tych, co obstają przy tradycji. Nie można pomóc sumieniom, nie zachowując owego umiaru, że kanonów należy przestrzegać bez przekonania, iż to niezbędne do zbawienia i że sumienia nie doznają szkody, jeśli nawet życie coś zmieni.

Biskupi przeto łatwo by mogli utrzymać należne posłuszeństwo, gdyby nie obstawali przy zachowaniu tradycji, których nie można zachować z czystym sumieniem. Obecnie wymagają celibatu i nikogo nie przyjmują do stanu duchownego, dopóki nie przysięgnie, że nie będzie uczył czystej ewangelii. Kościoły nasze nie żądają, aby biskupi przywrócili zgodę z uszczerbkiem dla swej godności, chociaż godziłoby się, żeby dobrzy pasterze tak uczynili, żądają tylko, aby zwolniono je spod nie uzasadnionych ciężarów, które są nowe i przyjęte wbrew zwyczajom Kościoła powszechnego. Początkowo, być może, były powody, aby ustanowić takie normy, jednak późniejszym czasom nie odpowiadały, a oczywiste jest też, iż niektóre przyjęto na skutek błędnych rozumowań. Dlatego pobłażliwość biskupów winna je teraz złagodzić, ponieważ zmiana taka nie zniweczy jedności Kościoła. Wiele bowiem tradycji ludzkich zmieniło się z biegiem czasu, jak to pokazują same kanony. Gdyby się jednak nie dało osiągnąć złagodzenia praktyk, których nie można utrzymać bez grzechu, ciąży na nas powinność postępowania według normy apostolskiej, która nakazuje, że ,,trzeba bardziej słuchać Boga niż ludzi.

Piotr nie pozwala biskupom panować i niewolić Kościoła. Nie dążmy więc do tego, aby się biskupi wyrzekli władzy, lecz tego tylko się domagamy, aby pozwolili nauczać czystej ewangelii i aby złagodzili nieco niektóre zarządzenia, których nie można zachować bez grzechu. Lecz jeśli nie ustąpią, niechaj rozważą, jak zdadzą sprawę przed Bogiem z tego, że przez swój upór dali przyczynę do rozłamu w Kościele.

Zakończenie
Oto są główne artykuły uważane za sporne, bo chociaż można by mówić o wielu innych nadużyciach, jednak dla uniknięcia rozwlekłości ujęliśmy tylko główne. Wielkie były narzekania na odpusty, pielgrzymki i nadużywanie ekskomuniki; parafie były ze wszech stron dręczone przez kwestarzy; nie kończyły się kłótnie między księżmi a mnichami o prawa parafialne, o spowiedź, pogrzeby i podobne niezliczone rzeczy. Sprawy tego rodzaju pomijamy, aby to, co w tej materii najważniejsze, krócej wyłożone, łatwiej zrozumiane być mogło.

Niczego tu nie powiedziano ani nie przedstawiono, by kogokolwiek znieważyć. Wymieniono to tylko, o czym - jak się wydawało - należało koniecznie powiedzieć, aby było zrozumiałe, że w nauce i obrzędach niczego u nas nie przyjęto wbrew Pismu świętemu lub wbrew Kościołowi powszechnemu. Jest bowiem oczywiste, żeśmy najpilniej baczyli, aby się do naszych Kościołów nie wkradły nauki nowe a bezbożne.

Wedle rozkazu Waszej Cesarskiej Mości pragniemy przedłożyć powyższe artykuły, w których wyłożone jest nasze wyznanie i z których poznać można główne nauki naszych nauczycieli. Gdyby w tym wyznaniu czegoś brakowało, gotowiśmy z pomocą Bożą przedłożyć obszerniejsze wyjaśnienie na podstawie Pisma Świętego.

Waszej Cesarskiej Mości wierni i poddani:
Jan, książę saski, elektor
Jerzy, margrabia brandenburski
Ernest, książę luneburski
Filip, landgraf heski
Jan Fryderyk, książę saski
Franciszek, książę luneburski
Wolfgang, książę Anhaltu
Senat i Magistrat Norymbergi
Senat Reutlingen