Nazwa Church of England dokładnie oznacza Kościół Anglii. W Wielkiej Brytanii ma on też najwięcej wyznawców. Szacuje się, że jest ich tam 13-17 milionów. Duże i silne społeczności anglikańskie istnieją także w byłych koloniach angielskich, zwłaszcza w Australii, USA, Kanadzie, Nowej Zelandii, Indiach i RPA. Istnieją tam niezależne Kościoły, tworzące Wspólnotę Anglikańską. W Polsce Kościół anglikański ma kilkudziesięciu wiernych.

Podstawę doktrynalną anglikanizmu stanowi 39 Artykułów Wiary z 1562 r. oraz tzw. Modlitewnik Powszechny (The Book of Common Prayer – pierwsza edycja pochodzi z 1549 r.). Mimo że księgi wyznaniowe mają wymowę protestancką, anglikanizm pretenduje do roli pośrednika między katolicyzmem a protestantyzmem.

Kościół Anglii dzieli się na 44 diecezje (43 na terytorium kraju oraz jedna na kontynencie, z siedzibą na Gibraltarze). Jego metropolitą, a także tytularnym zwierzchnikiem Wspólnoty Anglikańskiej – skupiającej niezależne od siebie Kościoły anglikańskie na całym świecie – jest arcybiskup Canterbury.
Do Wspólnoty Anglikańskiej należy obok angielskiego 19 Kościołów (walijski, irlandzki, szkocki, amerykański, kanadyjski, indyjski, australijski, południowoafrykański itd.).
 

  Henryk VIII Tudor. Obraz Hansa Holbeina młodszego z 1540 r. Historia

Anglikanizm powstał w tym samym czasie co kalwinizm i luteranizm. Geneza tego wyznania jest jednak dość osobliwa. Luteranizm, kalwinizm i inne nurty reformacji powstawały w ten sposób, że najpierw tworzyły się koncepcje odnowy i reformy życia duchowego, a potem dochodziło do zerwania z Kościołem katolickim i instytucjonalizacji nurtu reformacyjnego jako nowego wyznania.

Tymczasem w Anglii było na odwrót. Niezależny od papiestwa Kościół powstał praktycznie zanim sformułowano jego zasady. Wprawdzie na przełomie XV i XVI wieku na Wyspach, podobnie jak w innych krajach Europy, pojawiały się myśli reformatorskie, ale do stworzenia osobnego Kościoła było bardzo daleko.

Twórcą Kościoła Anglii był nie teolog, lecz król – Henryk VIII Tudor (1491-1547). Początkowo nic tego nie zapowiadało. Panujący od 1509 r. Henryk wspierał papiestwo i w 1521 r. uzyskał nawet od papieża Leona X honorowy tytuł "obrońcy wiary" za zwalczanie poglądów Marcina Lutra.

  Katarzyna Aragońska. Obraz z 1530 r. Małżonką Henryka była od 1509 r. Katarzyna Aragońska, córka króla Hiszpanii. Para królewska miała jedno dziecko, córkę Marię.

Konflikt Henryka VIII z papiestwem zaczął się w 1528 roku. Król uznał wówczas, że 43-letnia Katarzyna już nie urodzi mu syna, który byłby następcą tronu. W dodatku zakochał się w młodszej o 22 lata od Katarzyny Annie Boleyn.

Henryk zaczął się wówczas domagać unieważnienia swego małżeństwa z Katarzyną jako... niezgodnego z prawem i kazirodczego. Katarzyna była bowiem wcześniej żoną brata Henryka VIII, księcia Artura. Artur zmarł kilka miesięcy po ślubie, w wieku lat 15. Papież Juliusz II uznał, że małżeństwo nie zostało skonsumowane i udzielił dyspensy na ślub Henryka z Katarzyną.

  Anna Boleyn. Obraz z 1534 r. Teraz Henryk domagał się unieważnienia tej dyspensy. Papież Klemens VII nie chciał się na to zgodzić.

Proces rozwodowy ciągnął się ponad pięć lat. Królowa Katarzyna została uwięziona, a Anna Boleyn wprowadziła się do pałacu królewskiego. W 1532 r. Henryk zdecydował się zerwać z Kościołem. Mianował prymasem Anglii i arcybiskupem Canterbury swojego człowieka – Thomasa Cranmera. Ten w 1532 r. przeprowadził szybko rozwód króla z Katarzyną i udzielił mu ślubu z Anną. Spowodowało to oczywiście w 1533 r. ekskomunikę papieską.
W listopadzie 1534 roku parlament angielski uchwalił Akt Supremacji, uznający króla za głowę Kościoła angielskiego.

Kościół utworzony przez Henryka pod względem liturgii praktycznie nie różnił się od katolickiego. Angielscy zwolennicy reformacji byli zawiedzeni, bo poza zerwaniem z papiestwem i likwidacją zakonów nic się nie zmieniło. Doktryna anglikańska kształtowała się dopiero po śmierci Henryka. Długo zresztą wydawało się, że powrót Anglii do Kościoła katolickiego jest możliwy. Wprawdzie opiekunowie małoletniego następcy Henryka – Edwarda VI byli zwolennikami luteranizmu, ale wkrótce, po śmierci Edwarda, tron objęła katoliczka Maria Tudor, córka Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej. Anglia pogodziła się wówczas z papiestwem.

  Elżbieta I. Obraz z ok. 1585 r. Następczyni Marii, Elżbieta I, początkowo nie chciała zrywać z Rzymem. Zraziła ją jednak nieprzejednana postawa papieża, kwestionującego jej prawa do tronu (była córką Henryka i Anny Boleyn, a to małżeństwo nie zostało uznane przez Kościół). I właśnie za panowania Elżbiety ostatecznie sformułowano zasady anglikanizmu, obowiązujące do dzisiaj.

Od samego początku istnienia anglikanizmu działał w nim nurt zwolenników zbliżenia do doktryny kalwińskiej. Członków tego nurtu nazywano purytanami. Spory między zwolennikami zbliżonego do katolicyzmu anglikanizmu oficjalnego a purytanami były szczególnie silne w XVII wieku.

Obecnie w Kościele anglikańskim istnieją trzy nurty będące kontynuacją tych tradycji: katolicyzujący "elżbietański" High Church (Kościół Wysoki), bliski kalwinizmowi "purytański" Low Church (Kościół Niski) i próbujący je pogodzić, kompromisowy Broad Church (Kościół Szeroki).

  AUTOR / CC 2.0 Katedra w Canterbury Doktryna, liturgia, organizacja

Teologia anglikańska zorientowana jest liturgicznie i głęboko związana z Biblią. Unika tworzenia definicji, co pozwala na wybór tzw. drogi środka w interpretowaniu prawd wiary i formowaniu życia religijnego (zasada comprehensiveness), przy respektowaniu powszechnej zgody wiernych w sprawach kluczowych (zasada agreement) – w ocenie kwestii teologicznych istotną rolę przyznaje zdrowemu rozsądkowi. Od XVII w. zaznaczają się w niej dwa główne nurty: eklezjalny (High Church) i akcentujący rolę pobożności indywidualnej wspartej lekturą Biblii (Low Church).

Kościół anglikański uznaje 2 sakramenty w sensie ścisłym: chrzest i eucharystię, oraz sakramenty dalsze: bierzmowanie, pokutę, kapłaństwo, małżeństwo, namaszczenie chorych. Przyjmuje kult Najświętszej Marii Panny i świętych. Od połowy XIX w. podejmuje się próby restytucji życia zakonnego w oparciu o reguły benedyktyńską i franciszkańską.

Podstawę doktrynalną anglikanizmu stanowi 39 Artykułów Wiary z 1562 r., tzw. Modlitewnik Powszechny (The Book of Common Prayer – pierwsza edycja pochodzi z 1549 r.) oraz deklaracja z Lambeth z 1888 r.

Pierwsze pięć Artykułów Wiary z 1562 r. potwierdza dogmaty o Twórcy Świętej, Wcieleniu, zstąpieniu Jezusa do piekieł, Zmartwychwstaniu i o boskości Ducha Świętego. Trzy następne uznają za kanoniczne wszystkie księgi Nowego Testamentu, ze Starego natomiast wykluczają księgi Tobiasza i Judyty, cześć księgi Estery, księgę Mądrości, Eklezjastesa, Barucha, część księgi Daniela i obie księgi Machabejskie. Podkreślono przy tym, że to, czego nie zawiera Pismo Święte, nie jest niezbędne do zbawienia.
Ósmy artykuł uznaje apostolski, nicejski i atanazjański symbol wiary. Artykuł dziewiąty stwierdza, że człowiek rodzi się obciążony grzechem pierworodnym, że posiada wolną wolę, ale nie może czynić dobra bez pomocy Łaski Bożej oraz że jedynie wiara go usprawiedliwia.

Kolejne artykuły (10-15) poruszają związki między wiarą i uczynkami. Odrzucają (art. 14) czyny nadobowiązkowe jako bezbożne. Te stwierdzenia pozostają w sprzeczności z doktryną katolicką.

Dalsze artykuły oświadczają, że Kościół nie może stanowić o niczym, co nie jest zawarte w Piśmie Świętym, że sobory mogą okazać się omylne i w przeszłości często się myliły. Artykuł 22 odrzuca katolicką doktrynę o czyśćcu i odpusty. Językiem liturgicznym ma być język narodowy (art. 24).

Karta dopuszcza tylko dwa sakramenty: chrzest i eucharystię. Pozostałe nie są odrzucone, ale uważa się je tylko za naśladowanie tego co robili apostołowie, a nie za znaki wprowadzone z woli Boga.

Artykuły dotyczące Eucharystii mówią, że komunia powinna być pod dwiema postaciami, pozwalającymi na duchową łączność z Chrystusem. Potępiają zwyczaj noszenia, wznoszenia i adorowania Eucharystii.
Kolejne artykuły mówią o samym Kościele. Duchowni mogą wstępować w związki małżeńskie.

  AUTOR / CC 2.5 Katedra w York Główne rozbieżności między anglikanami a katolikami dotyczą jedności i wieczności Kościoła; władzy i nieomylności papieża; Maryi (dogmaty o Niepokalanym Poczęciu, Wniebowzięciu, itd.), a w kwestiach praktyczno-doktrynalnych nakazów związanych z małżeństwem i małżeństwa osób różnych wyznań.

Kościół Anglii dzieli się na dwie prowincje: Canterbury i York. Arcybiskup Canterbury, przywódca hierarchii anglikańskiej, nosi tytuł "prymasa całej Anglii", natomiast arcybiskup Yorku jest drugim co do ważności hierarchą.

  Roland Brierre / CC-SA 3.0 Abp Rowan Williams, prymas Wspólnoty Anglikańskiej Prowincje dzielą się na diecezje (Canterbury – 30 diecezji, York – 14 diecezji), diecezje dzielą się na archidiakonaty, te na dekanaty i parafie. Król (obecnie królowa) jest "najwyższym rządcą Kościoła" – mianuje arcybiskupów, biskupów, dziekanów i kanoników. W XVII wieku, podczas wpływów purytanizmu, ukształtował się episkopalny charakter Kościoła. Synod główny – The National Assembly of Church of England (3 izby: biskupów, kleru i laików), zbiera się 3 razy do roku.
Od 1992 do święceń kapłańskich dopuszcza się kobiety. Do Wspólnoty Anglikańskiej należy obok angielskiego 19 innych samodzielnych Kościołów (walijski, irlandzki, szkocki, amerykański, kanadyjski, indyjski, australijski, południowoafrykański itd.).

  Kościół anglikański w Polsce (Kościół Emmanuel)
W Polsce Kościół anglikański pojawił się w okresie międzywojennym. W roku 1926, dzięki staraniom Londyńskiego Towarzystwa Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów, wybudowano anglikański kościół przy ul. Sewerynów w Warszawie. Świątynia została zniszczona podczas II wojny światowej.

Od lat osiemdziesiątych XX wieku nabożeństwa anglikańskie były odprawiane w brytyjskiej ambasadzie. W latach dziewięćdziesiątych przeniesiono je do Szkoły Brytyjskiej przy ul. Orkana w Warszawie. Od 1996 r. liturgia sprawowana jest regularnie, co niedzielę, w rzymskokatolickiej kaplicy "Res Sacra Miser" (ul. Krakowskie Przedmieście 62, godzina 10.00).

Parafia polska podlega Diecezji Kościoła Anglii w Europie, z siedzibą na Gibraltarze. Diecezją kieruje obecnie biskup Geoffrey Rowell. Kapelan, ks. Robert Campbell, pełni funkcję proboszcza na całym terytorium Polski. Kongregacja liczy obecnie ok. 40 wiernych, głównie Brytyjczyków i Amerykanów. Są to przede wszystkim przedstawiciele firm międzynarodowych oraz pracownicy placówek dyplomatycznych i kulturalnych, a także nauczyciele języka angielskiego.
Działaniem Kościoła współkieruje Rada Parafialna. Kapelania organizuje szkółkę niedzielną oraz godzinę biblijną.