Szlakiem naszej historii

Robert J. Paliga

publikacja 04.08.2011 09:52

Na wzór tegorocznej fety na cześć Czesława Miłosza, rok 2013 ma szanse zostać rokiem Braci Polskich.

Raków Robert P. Płaski Raków
Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy ufundowany przez biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika w miejscu zburzonego w 1638 zboru ariańskiego

Pomysłodawcami przedsięwzięcia jest  historyczne Stowarzyszenie Szlak Braci Polskich[1], które w ten sposób pragnie przypomnieć wszystkim niezwykle interesujący, a jednak mało znany i niedoceniany dorobek Braci Polskich z XVI – XVIII wieku.

Z pewnością mało kto wie współcześnie, iż takie zasady jak:  tolerancja,  równouprawnienie, pacyfizm, sprzeciw wobec kar cielesnych i kary śmierci, a także wolnomyślicielstwo, rozdział kościoła od państwa, ponadwyznaniowe szkolnictwo czy w końcu podstawowe zasady demokracji były głoszone już w….XVI wieku przez Braci Polskich.

Aby jednak możliwa była realizacja tego niezwykle ciekawego wydarzenia,  konieczne jest uzyskanie jak najszerszego poparcia społecznego, zarówno wśród osób prywatnych jak również wśród  grup zorganizowanych i stowarzyszeń.  W tym celu ogłoszone zostały konsultacje społeczne dla zyskania poparcia idei ogłoszenia roku 2013 – Rokiem Braci Polskich. Głosy „za” liczy Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[2].  

Stowarzyszenie Szlak Braci Polskich powołała grupa pasjonatów historii Polski oraz myśli społeczno-religijnej z okresu renesansu.  W ramach działań Stowarzyszenia można wymienić trzy główne obszary zainteresowania. Pierwszy to zbieranie wszystkich dostępnych informacji dotyczących Braci Polskich wymienianych w źródłach, w ramach wcześniejszych badaniach, a także w pozycjach książkowych, artykułach, publikacjach itp.. Te właśnie materiały pozwalają przedstawić Braci Polskich jako ruch społeczno - religijny działający w XVI - XVIII wieku na terenie ówczesnej Rzeczypospolitej oraz  w niektórych miejscach Europy tj. Prus Książęcych, Śląska, Siedmiogrodu, państw niemieckich, Niderlandów itd., a nawet w Ameryce. Był to ruch, który wyodrębnił się na terenie Rzeczypospolitej, z ówczesnego kościoła helweckiego (tradycja szwajcarskiej reformacji) - kalwińskiego w latach 1562 - 1565 w efekcie wielu dyskusji religijnych i społecznych.

Bracia Polscy stanowili ważny element fermentu religijnego Rzeczypospolitej przez który stali się istotnym czynnikiem kulturotwórczy. Ruch w okresie swego istnienia ewoluował, zmieniał swoje założenia odchodząc od pierwotnego radykalizmu społecznego (pacyfizm - szlachta nosiła symboliczne drewniane miecze, nie przyjmowali urzędów państwowych) do umiarkowanej ideologii wypracowanej pod wpływem Fausta Socyna (od jego nazwiska na zachodzie Braci Polscy zwani byli socynianami).

Bracia Polscy odrzucali ideę podziału społeczeństwa na stany jak również krytykowali feudalne poddaństwo chłopów. Sprzeciwiali się karom chłosty i śmierci. Dopuszczali jedynie walkę obronną (po wielu dyskusjach ideologicznych po "problemach" braci z najazdami tatarskimi na kresach Rzeczypospolitej) oraz dopuszczali, od okresu Socyna, uczestnictwo w sprawach państwowych,  a zatem i wojskowych. Ze spraw wyznaniowych odrzucali boskość Jezusa (uważali Jezusa za doskonałego nauczyciela podobnie jak arianie z VI wieku, co pozwoliło nazywać Braci Polskich arianami), nie uznawali więc podstawowego dogmatu katolickiego ale też głównego kościołów protestanckich,  nauki o Trójcy Świętej (byli antytrynitarzami zaprzeczającymi Bogu w trzech osobach) , wywodząc się z nurtu kalwińskiego reformacji odrzucali przedmioty kultu (obrazy, relikwie) jak też i ceremonie, obrzędy. Odrzucali przymusowy chrzest uznając, że tylko świadomy wybór wyznania przez dorosłą osobę może być odpowiedzialny (był to wątek anabaptystyczny w naukach braci Polskich i z uwagi na stosowanie tej zasady bracia nazywani byli obraźliwie jako nurkowie z uwagi na zanurzanie w wodzie rzeki lub jeziora nowo przyjętych członków zboru).

Dzięki swojemu wykształceniu, sytuacji w Rzeczpospolitej oraz przyjętej racjonalizacji religii nauczali zasady tolerancji oraz dali podstawy teoretycznego rozdziału kościoła i państwa. Co pozwala traktować Braci Polskich jako prekursorów idei oświeceniowych.

Do najważniejszych osiągnięć Braci Polskich można zaliczyć:

- Akademię Rakowską założoną w 1602 roku w mieście Raków (województwo sandomierskie Rzeczpospolitej Obojga Narodów) i działająca do roku 1638. Znana była z wysokiego poziomu nauczania i tolerancji, przyciągała nie tylko młodzież kalwińską, ale także katolicką. Uczęszczali do niej również cudzoziemcy.

- Katechizm Rakowski wydany w 1604 w Rakowie jako wyznanie wiary braci polskich, głoszące (jako jedno z pierwszych dzieł w historii Europy) zasadę racjonalizmu i tolerancji religijnej (co inspirowało Ojców Założycieli Stanów Zjednoczonych Ameryki a więc i Konstytucję USA).

- Rzeczpospolita Babińska – szlachecka grupa towarzysko-literacka, nawiązująca do europejskiej tradycji zabaw karnawałowych, zajmująca się żartobliwą twórczością literacką, działająca od drugiej połowy XVI wieku w posiadłości rodziny Pszonków w Babinie. Grupa powstała z inicjatywy Braci Polskich; Stanisława Pszonki i Piotra Kaszowskiego. Członkami grupy byli członkowie rożnych kościołów.

- Unię Hadziacką - zawarta 16 września 1658 roku w Hadziaczu umowa między Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Kozackim Wojskiem Zaporoskim, reprezentowanym przez hetmana kozackiego Iwana Wyhowskiego. Przewidywała przekształcenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w unię trzech równorzędnych podmiotów prawnych: Korony,Wielkiego Księstwa Litewskiego i Księstwa Ruskiego. Powstała Rzeczpospolita Trojga Narodów. Walnie przyczynili się do zawarcia tej unii Bracia Polscy głównie Jerzy Niemirycz.

Zbyt odważne, radykalne tezy głoszone przez Braci Polskich były niewygodne i niechętnie przyjmowane w ówczesnym porządku kulturowo-politycznym. W efekcie na mocy ustawy sejmowej z 1658 zostali skazani na wygnanie z kraju.

W powszechnej świadomości zostało i podaje się, że powodem wygnania była współpraca ze Szwedami w czasie Potopu. Jednakże brak na to potwierdzenia w konstytucji sejmowej "O Arianach", która za to wyraźnie wymienia religijne powody banicji. Powtarzając tezę o przyczynach wygnania Braci Polskich z powodu rzekomej współpracy Braci Polskich  ze Szwedami zapomina się o fakcie, iż w tym okresie również znaczna część szlachty katolickiej opowiedziała się po stronie Szwedów (np. Jan Sobieski, późniejszy Jan III Sobieski, twórca Wiktorii Wiedeńskiej w 1683 roku).  W wyniku ustawy znaczna część Braci Polskich wyemigrowała z kraju, osiedlając się  w Niderlandach, Prusach Książęcych, Siedmiogrodzie, na Śląsku czy w państwach niemieckich. Ci, którzy pozostali w Rzeczypospolitej przeszli na katolicyzm lub jedno z wyznań protestanckich albo „zeszła do podziemia” ( dało początek zjawisku zwanego kryptoarianizmem).

Wielkim osiągnięciem Braci Polskich było wydanie w Amsterdamie w roku 1656 Bibliotheca Fratrum Polonorum (z łac. Biblioteka Braci Polskich) – zbioru najważniejszych dzieł Braci Polskich. Biblioteka ta, była szczególnie popularna wśród ludzi wykształconych z XVII wieku, a nawet znajdowała się w księgozbiorach przeciwników Braci Polskich. Księgozbiór ten stanowił bardzo ważny element w oddziaływaniu nauk Braci Polskich na ówczesną elitę.

Drugim obszarem zainteresowaniem Stowarzyszenia Braci Polskich są wszelkie inicjatywy związane przede wszystkim z tzw. tradycją, a przejawiającej się w sformułowaniu : "ariański".

W powszechnej świadomości,  pod wpływem działań kościołów protestanckich uznających dogmat trójcy świętej oraz kościoła katolickiego, słowo ariański zaczęto używać jako synonim Braci Polskich. Nawiązywano w ten sposób do nauki Ariusza i traktowano te powiązania jako herezję z VI wieku, którą zwalczano powszechnie. W wyniku wzmocnienia się działalności kontrreformacji, słowo ariański stało się synonimem czegoś obcego, heretyckiego i tak też utkwiło w świadomości ogółu do tego stopnia,  iż obecnie trudno rozróżnić czy słowo to używane jest do określenia Braci Polskich czy dla określenia innych innowierców. Zdarza się także często,  iż słowo to stosowane jest w określeniu czegoś obcego, niekatolickiego.  Warto przy tym zwrócić na fakt, iż jest to już dorobek XVIII i XIX wieku, kiedy społeczeństwo polskie było już prawie całkowicie katolickie. 

Trzecim obszarem zainteresowania Stowarzyszenia jest tzw. historia powszechna, bez której nie da się opowiedzieć rzeczowo i prawdziwie o historii Braci Polskich XVI – XVIII wieku. Bardzo ważnym elementem tej historii są antagoniści/przeciwnicy Braci Polskich w postaci katolików, protestantów jak i przedstawicieli wyznania prawosławnego, żydowskiego czy karaimskiego.  W końcu dzięki posiadaniu przeciwników obie strony podnosiły swoje nauki na wyżyny co wpływało na nich i ich nauki bardzo pozytywnie.

Nie jest możliwe oddzielenie Braci Polskich od kontekstu historycznego, ich życia, działalności,  a także nauki. Ich polskość rozumiana inaczej niż obecnie, jako przynależność nie narodowa, ale mentalna do specyficznej koncepcji Rzeczypospolitej XVI – XVII wieku jest dla nas w dobie jednoczącej się Europy ważnym elementem wartym podkreślenia.

Z całego wkładu jaki poczynił ruch Braci Polskich XVI – XVIII wieku w kulturę polską, europejska i światową powinniśmy być dumni i zawsze podkreślać i przypominać że to właśnie na naszych terenach w ówczesnej Rzeczypospolitej teoria i praktyka tego co obecnie zwie się nurtem oświeceniowym szlifowało swoją doskonałość.


[1]    Więcej informacji o Stowarzyszeniu: www.szlakbracipolskich.pl