Początki Asyryjskiego Kościoła Wschodu związane są z rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa w kręgu kultury syryjskiej, a więc na obszarze od Morza Śródziemnego do Zatoki Perskiej. Burzliwe koleje losu sprawiły, że na początku naszej ery obszar ten podzielony był zasadniczo między dwie potęgi starożytnego świata: Cesarstwo Rzymskie i Persję Sassanidów. Na obszarze zachodnim pierwszym ważnym ośrodkiem chrześcijańskim była Antiochia (dziś leżąca w południowo-wschodniej Turcji Antakya), stolica rzymskiej prowincji Syrii. Na wschodzie, w państwie perskim, ważną rolę odgrywała leżąca blisko Bagdadu Seleucja oraz Ktezyfon (Ktezyfont). Z biegiem czasu większego znaczenia nabrały jeszcze dwa inne ośrodki: zdobyta przez Rzymian w 216 roku, a należąca wcześniej do małego, rządzonego przez Abgarów państewka Osroene, Edessa (dziś turecka Urfa) oraz przechodzące z rąk do rąk, w końcu na stałe zdobyte przez Persów, Nisibis. W miastach tych istniała (na przemian) znana szkoła teologiczno-katechetyczna. Z niej wywodzili się wielu gorliwych głosicieli wiary na obszarze wschodniosyryjskim.

Obie części Syrii łączył język. Choć istniejący w dwóch odmianach, różniących się formą pisania, wokalizacją i wymową, język syriacki umożliwiał korzystanie z bogactwa patrystycznej spuścizny literackiej zarówno zachodnim, jak i wschodnim Syryjczykom.

We wschodniej części Persji, na terenie dzisiejszego Iranu, istniała także inna mała społeczność chrześcijan. Początek tej wspólnoty wiąże się z działalnością apostołów Tomasza, Tadeusza i Bartłomieja. Wiadomo, że w przeciwieństwie do chrześcijan ze wschodniej Syrii, których trzon stanowili Semici, byli to nawróceni zoroastrianie i wyznawcy innych religii pogańskich. Wspólnota ta bardzo się rozrosła w wyniku deportacji, jaka miała miejsce po zdobyciu przez Sassanidów rzymskiej Syrii, w połowie III wieku. Jeszcze później zasilili ją uciekający przed prześladowaniami z Bizancjum zwolennicy Nestoriusza.

Rozłam

Drogi chrześcijaństwa zachodnio- i wschodniosyryjskiego rozeszły się wraz z pojawieniem się kontrowersji wokół nauki Nestoriusza i decyzją Soboru Efeskiego (431). Dziś teologowie są zdania, że Nestoriusz, skądinąd patriarcha Konstantynopola, został nieco opacznie zrozumiany i że w rzeczywistości nie głosił poglądów, które później mu przypisywano. Został jednak wygnany ze swej stolicy, a jego zwolennicy byli prześladowani. Cała sprawa przyczyniła się w końcu do podziału w łonie chrześcijan. Skupieni wokół Antiochii Syryjczycy zachodni ostatecznie przyjęli ortodoksyjną chrystologię Soboru Efeskiego odrzucając nauki Nestoriusza. Na wschodzie postąpiono odwrotnie: przyjęto naukę Nestioriusza odrzucając Sobór.

Do tego podziału przyczyniła się też polityka. Odkąd chrześcijaństwo stało się oficjalną religią Rzymu i Bizancjum, chrześcijanie z Persji, państwa ciągle prowadzącego wojny z Rzymem, zaczęli być postrzegani jako element potencjalnie niebezpieczny. Byli przecież związani z należącą do Bizancjum metropolią w Antiochii. Prześladowani przez władze wspomagane przez zoroastriańskich kapłanów, dążyli do usamodzielnienia się. Zwołany w 410 roku do Seleucji synod zreorganizował wschodniosyryjską hierarchię kościelną, podporządkowując ją władzy katolikosa (biskupa Ktezyfontu-Seleucji). Samodzielność Kościoła wschodniosyryjskiego potwierdził synod w Narkabata (424). Na synodzie w Bet Lapat w 484 roku oficjalnie przyjęto chrystologię nestoriańską, zrywając tym samym jedność z resztą chrześcijaństwa. Odtąd wschodni Syryjczycy nazywali siebie Kościołem Wschodu, a inni zaczęli ich nazywać nestorianami…

  Stela z 781 roku opisująca dzieje chrześcijaństwa w Chinach Wzlot i upadek

Wielką zasługą Kościoła Asyryjskiego była jego ekspansja misyjna. Chodź nie udało mu się schrystianizować Persji, w której po upadku Sassanidów w 651 roku władzę przejęli muzułmańscy kalifowie, stworzyli tam silne ośrodki religijne, dzięki którym udało im się nawiązać kontakt z ludami Azji Centralnej. Wiadomo, że już w V wieku nestorianie dotarli do Turkiestanu. W VIII wieku istniała tam metropolia w Samarkandzie i dwa biskupstwa: w Taszkiencie i Bucharze. Prowadzili też działalność misyjną na ziemiach Tatarów, Mongołów, a także w Tybecie i Chinach. W IX i X wieku ochrzcili ludy ałtajskie. Byli również założycielami Kościoła św. Tomasza w Indiach południowych. Około roku 1000 w obrębie woływów Kościoła nestoriańskiego istniało co najmniej 20 metropolii z kilkoma biskupstwami w każdej.

Dzieła te legły w gruzach wskutek działania trzech potężnych sił Bliskiego i Dalekiego Wschodu: rozrastającego się islamu, dynastii Ming, która po dojściu do władzy w Chinach w 1368 roku podjęła bezlitosną walkę z obcymi wpływami kulturowymi, oraz hord Tamerlana. Ten ostatni opanował między innymi Persję i Mezopotamię. Część społeczności zostało wtedy wymordowanych, inni przeszli na wiarę zdobywcy (islam), a niektórzy znaleźli schronienie w górskich obszarach Kurdystanu, między jeziorami Urmia i Wan.
 

Prześladowania i schizma

Również czasy nowożytne nie szczędziły nestorianom bolesnych doświadczeń. W okresie I wojny światowej, podejrzewani o sprzyjanie Brytyjczykom, asyryjczycy stali się ofiarami organizowanych przez Turków masakr. Ginęli także podczas zamieszek z Kurdami. Szacuje się, że w ten sposób zginęła 1/3 narodu. Lata trzydzieste XX wieku przyniosły też walki z Irakijczykami.

Na te kłopoty nałożyły się dodatkowo wewnętrzne schizmy i emigracja chrześcijan do Ameryki i Europy. W 1933 roku patriarcha Mar Szimun XXIII został pozbawiony obywatelstwa irackiego i wygnany z kraju. Spowodowało to wielkie zamieszanie w Kościele. Od 1450 roku urząd patriarchy był bowiem dziedziczny (dziedziczył siostrzeniec patriarchy).

Spór o dziedziczenie urzędu patriarchy i reformy kościelne (skrócenie postów, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego) doprowadziły w 1968 roku do schizmy w łonie Asyryjskiego Kościoła Wschodu. Jedno ugrupowanie używa obecnie nazwy Święty Apostolski Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu, drugie Starożytny Apostolski i Katolicki Kościół Wschodu. Stolicą patriarszą pierwszego jest Teheran (ale patriarcha rezyduje w USA) i podlega mu 8 biskupów: 1 w Libanie, 2 w Iraku (Bagdad) 1 na Malabarze (Triczur), 2 w USA oraz po jednym w Kanadzie i Australii.

Stolicą drugiego patriarchy jest Bagdad. Podlega mu jeden biskup w Syrii, 2 w Iraku (Kirkuk i Niniwa-Mosul), 2 w Malabarze (Triczur). To właśnie ugrupowanie nie przyjęło reformy kalendarza i postów. Jeden z biskupów, rezydujący w Niemczech, pozostaje poza jurysdykcją obu katolikosów.

Chrześcijanie asyryjscy zamieszkują dziś Irak, Iran, Turcję, Syrię, Liban, Indie USA i Australię. Asyryjczycy w Gruzji i Armenii pozostają w kręgu duszpasterstwa rzymskokatolickiego. Źródła podają bardzo różną ich liczbę: od 30-50 tys., do 180 tys., a niektóre nawet 550 tysięcy wiernych.

Liturgia i duchowość

Kościół asyryjski dość wcześnie zerwał jedność, a później żył w izolacji od reszty chrześcijaństwa. Z tego względu jego liturgia zachowała archaiczny i semicki charakter.
Najczęściej używaną modlitwą eucharystyczną jest anafora Addaja (Tadeusza) i Mariasza. Według tradycji mieli ją oni przynieść z Jerozolimy. Budzi ona spore kontrowersje, gdyż nie ma w niej słów ustanowienia Eucharystii. Poza tym asyryjczycy używają jeszcze anafory Teodora z Mopsuestii i anafory Nestoriusza. Językiem liturgicznym jest syriacki (w wersji wschodniosyryjskiej) i częściowo arabski, a w Indiach, w Malabarze – język Malajam. Komunii udziela się wiernym pod dwiema postaciami.

Rok kościelny rozpoczyna się u asyryjczyków 1 grudnia i jest podzielony na dziewięć siedmiotygodniowych okresów. Specyficzną cechą ich duchowości jest to, że nie używają oni ikon ani w kościołach, ani w domach. Otaczają jednak czcią relikwie świętych.

Choć obecna sytuacja nie sprzyja rozwojowi życia monastycznego, zawsze dużą rolę w życiu Kościoła odgrywali mnisi. To spośród nich wybiera się biskupów, gdyż zgodnie z tradycją biskup w tym Kościele nie może być żonaty. Nie ma natomiast żadnych ograniczeń, jeśli chodzi o małżeństwa duchowieństwa diecezjalnego. Kapłani asyryjscy mogą się żenić zarówno przed, jak i po otrzymaniu świeceń kapłańskich.

Ku jedności z Rzymem   Podpisanie wspólnej deklaracji chrystologicznej

Kościół asyryjski wielokrotnie próbował zawierać unię z Kościołem rzymskim. Pierwsze kontakty między oboma Kościołami datuje się na czas wypraw krzyżowych. Krzyżowcy liczyli wtedy na pomoc nestorian w walce z ekspansywnym islamem. Kontakty te doprowadziły do kilku indywidualnych konwersji biskupów asyryjskich i krótkotrwałych unii. Jedna z nich, z całą wspólnotą asyryjską na Cyprze z 1340 roku, odnowiona na Soborze Florenckim, z czasem całkowicie wygasła.

Kolejne próby doprowadzenia do unii pojawiły się po wprowadzeniu w 1450 w Kościele asyryjskim dziedziczenia urzędu najwyższego zwierzchnika Kościoła. W 1522 roku, gdy wielu asyryjczyków nie zaakceptowało Szymona VIII Denkha, jako kontrpatriarchę wybrano Jana Sulakę. Zwrócił się on do Rzymu z prośbą o unię. Papież Juliusz II w 1553 r. ogłosił go „patriarchą chaldejczyków”. Przeciwnicy unii zamordowali go. Po jego śmierci kontakty asyryjczyków z Rzymem osłabły, a patriarcha Szymon XIII (1662-1700) odstąpił od unii.

W XVII wieku zawarto lokalną unię chaldejczyków związanych z metropolią Dijarbekir. W XVIII wieku znów rozpoczęto żmudne pertraktacje. Dopiero w 1930 roku Jan Hormizd został zatwierdzony przez Piusa VIII jako patriarcha katolików chaldejczyków. W pierwszej połowie XX wieku większość asyryjczyków przystąpiła do unii. Chaldejski Kościół Katolicki ma dziś prawdopodobnie więcej wiernych niż Kościół asyryjski (pozostający w stanie schizmy).

W latach 1984-94 kontakty między Rzymem a Asyryjskim Kościołem Wschodu ożywiły się. Patriarcha Świętego Apostolskiego Katolickiego Asyryjskiego Kościoła Wschodu, Mar Dinkha i Jan Paweł II podpisali wspólną deklarację chrystologiczną, w której stwierdzono, że zaistniały w przeszłości spór był głównie wynikiem terminologicznych nieporozumień. Usunięto więc najpoważniejszą przeszkodę na drodze do jedności. Dialog trwa…

Zdjęcia za stronami:
http://i-cias.com
http://www.nestorian.org/
http://www.cired.org/