Prowadzona przez władze świecką i kościelną od 1520 r. walka z nową nauką nie powstrzymała „powodzi luterańskiej". Najszybciej hasła reformacji wittenberskiej dotarły na Śląsk. W 1523 r., a więc niespełna pięć lat po wystąpieniu Marcina Lutra przeciwko średniowiecznej praktyce sprzedawania odpustów, a w dwa lata po sejmie w Wormacji, rada miejska we Wrocławiu powołała na stanowisko proboszcza ewangelickiego przy kościele Marii Magdaleny byłego mnicha Jana Hessa, który głosił kazania w duchu reformacji wittenberskiej.

Przełomowym momentem rozwoju ewangelicyzmu w Polsce była sekularyzacja Prus Książęcych. W 1525 r. Królewiec stał się kolebką polskiej literatury reformacyjnej rozpowszechnianej w Koronie i na Litwie. W XVI i XVII w. literatura religijna pisarzy luterańskich (Adam Gdacjusz, Jan Malina, ks. Samuel Dambrowski) odegrała znaczną rolę w kulturowym rozwoju Śląska, Mazur i Wielkopolski. Reformacja upowszechniła pogląd, że zwykli ludzie mogą i powinni czytać Biblię. Szkoły ewangelickie wyróżniały się wysokim poziomem nauczania. Na czas reformacji przypada „złoty wiek" kultury w historii Rzeczypospolitej - rozwinęło się drukarstwo, zaczęła powstawać literatura narodowa. W 1551 r. nakładem Jana Seklucjana ukazały się w języku polskim cztery Ewangelie, rok później cały Nowy Testament, w 1563 r. zaś cała Biblia (tzw. Biblia brzeska lub radziwiłłowska).
Dla potrzeb Kościoła ewangelickiego tworzyli pieśni trzej wielcy kompozytorzy polskiego odrodzenia: Wacław z Szamotuł, Cyprian Bazylik z Sieradza i Mikołaj Gomółka. Pieśni luterańskie, którym później J. S. Bach nadał oprawę muzyczną, także przyczyniały się do popularyzacji treści reformy Lutra wśród niższych warstw społeczeństwa.

Specyfiką polskiej reformacji była tolerancja religijna. W przeciwieństwie do sytuacji panującej w innych krajach ówczesnej Europy, Polska była krajem bez stosów. Tutaj reformacja położyła podwalmy pod rozwój ekumenii. Świadczy o tym synod zjednoczeniowy Kościoła reformowanego i czesko-braterskiego w Koźminku w 1555 r., do którego w 1570 r., na synodzie w Sandomierzu, dołączył Kościół luterański.

Silne ośrodki luterańskie powstały w tym okresie na Śląsku Cieszyńskim, w Gdańsku, Toruniu i Elblągu, gdzie uzyskano prawo publicznego wyznawania konfesji augsburskiej. Początkowo idee Lutra przyjęły się głównie wśród chłopstwa. Za panowania Zygmunta Augusta, który zobowiązał się zachować w Prusach Książęcych religię według zasad Augsburskiego Wyznania Wiary, luteranizm przeniknął także do mieszczaństwa i magnatem (Ostrorogowie, Górkowie). Miało to znaczenie polityczne. Wkrótce większość posłów w sejmie stanowili ewangelicy, co przyczyniło się do przyjęcia ustawy o wolności druku i wyznania. W praktyce oznaczało to zniesienie cenzury kościelnej i sądów kościelnych oraz w 1573 r. na konfederacji warszawskiej - wprowadzenie równouprawnienia wyznań.

W następnych latach rozpoczął się stopniowy upadek reformacji, spowodowany kontrreformacją (zwaną reformą katolicką) potępiającą w Polsce (synod piotrkowski - 1577 r.) konfederację warszawską. Kontrreformacja (prześladowania religijne) oraz rywalizacja między zborami osłabiła żywotność polskiego luteranizmu, mimo to ewangelicyzm przetrwał na ziemiach polskich.

W XVII w. król Stanisław August Poniatowski zezwolił ewangelikom na wybudowanie kościoła Świętej Trójcy w Warszawie. Na terenie Śląska w 1707 r. cesarz Józef I dodatkowo zezwolił na wybudowanie sześciu kościołów w: Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszynie. Określano je jako kościoły „z łaski", gdyż monarcha nie był zmuszony treścią układu do wydania zgody na budowę. Patent tolerancyjny kolejnego cesarza - Józefa II umożliwił odrodzenie się życia kościelnego na Śląsku Cieszyńskim.

W XIX w., mimo pewnego renesansu luteranizmu (znaczny napływ do Polski ewangelickich rzemieślników i rolników z całej Europy), rozwój jego kształtował się różnie w każdym z trzech zaborów. Na terenie Śląska Cieszyńskiego, Mazur i na Ziemi Krakowskiej wyznawcami luteranizmu była ludność narodowości polskiej, w zaborze pruskim i na terenie Wielkopolski przeważały wpływy niemieckie. W okresie międzywojennym nastąpiło scalenie Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce dzięki czynnej i patriotycznej postawie biskupa Juliusza Burschego - od 1936 r. zwierzchnika (superintendenta generalnego) Kościoła. Za obronę polskości poniósł on śmierć 20 lutego 1942 r. w obozie hitlerowskim w Oranienburgu. W czasie wojny hitlerowcy wymordowali wielu polskich ewangelików - w obozach koncentracyjnych i więzieniach zginęło około 30% księży ewangelickich.
Po wojnie Kościół ewangelicko-augsburski został uznany przez państwo i zyskał pełną autonomię.
Wśród wybitnych Polaków jest wielu luteran: Samuel B. Linde - autor słownika języka polskiego; Oskar Kolberg — etnograf; J. Bandtkie - prawnik; Wojciech Gerson - malarz; G. Gebethner i R. Wolff- księgarze; E. Wedel - fabrykant. W powstaniu styczniowym walczyli: E. Jurgens, K. Ruprecht, ks. L. Otto, J. K. Szlenker.

Podstawą doktryny luterańskiej jest Konfesja Augsburska z 1530 r. oraz Mały Katechizm doktora Marcina Lutra. Augsburskie Wyznanie Wiary składa się z dwóch części. Pierwsza obejmuje 21 artykułów dotyczących głównych punktów doktrynalnych (O Bogu; O grzechu pierworodnym; O Synu Bożym; O usprawiedliwieniu; O służbie Kościoła; O przyjmowaniu sakramentów; O porządku w Kościele; O obyczajach kościelnych; O sprawach publicznych; O przyjściu Jezusa na sqd; O wolnej woli; O przyczynie grzechu; O wierze i o dobrych uczynkach, O oddawaniu czci świętym). Luter chciał przywrócić chrześcijaństwu wierność słowu objawionemu w Biblii, dlatego za jedyne źródło objawienia uznał Pismo Święte. Przyjął wnioski doktrynalne czterech pierwszych soborów powszechnych dotyczących jedności Boga i tajemnicy Trójcy Świętej. Uznał grzech pierworodny, który w jego interpretacji wynika z przyrodzonego braku bojaźni i lęku przed Bogiem („przyrodzone skażenie prawdziwie jest grzechem, ściągającym wieczne potępienie i śmierć na tych, co się nie rodzą na nowo przez chrzest i Ducha Świętego").

Chrześcijaństwo ma dla Lutra przede wszystkim znaczenie soteriologiczne, jest religią zbawienia, uwolnienia od grzechu za pośrednictwem łaski zbawczej, usprawiedliwiającej grzesznika w oczach Boga. Człowiek winien wierzyć tylko w słowo Boże. Zasady sola fide (tylko wiara) i sola gratia (tylko łaska) stanowią streszczenie zbawczej doktryny luteranizmu. („Odeszła w cień nauka o łasce i usprawiedliwieniu z wiary, która jest główną częścią Ewangelii i która powinna zajmować w Kościele miejsce naczelne i najpocześniejsze, aby należycie poznano zasługę Chrystusa i aby wiarę ufającą w odpuszczenie grzechów dla Chrystusa stawiano ponad uczynki i wszelkie inne formy pobożności" - art. XXVI.)

W religii istotne są nie zewnętrzne formy i instytucje, lecz wewnętrzny akt wiary pojętej jako akceptacja przez człowieka boskiego działania zbawczego. Sakramenty, zwłaszcza te, które można nabyć za pieniądze, nie są ,,środkiem do zbawienia", lecz są ,,znakami i świadectwami woli Bożej wobec nas, aby pokrzepiały i utwierdzały wiarę tych, co przystępują do sakramentów. Dlatego należy przystępować do sakramentów z wiarą, która ufa obietnicom, jakie są przez nie objawione i zapowiedziane". Z siedmiu katolickich sakramentów luteranie uznają tylko dwa: chrzest i Eucharystię (Wieczerzę Pańską), gdyż tylko one mają swe źródło w Biblii. Eucharystia (pod postaciami chleba i wina) pojmowana jest jako współistnienie postaci eucharystycznych z fizycznym ciałem Chrystusa (teoria konsubstancjacji; w katolicyzmie - przeistoczenie, teoria transsubstancjacji). „W Wieczerzy Pańskiej ciało i krew Chrystusa są prawdziwie obecne i rozdzielane spożywającym" (art. X. O Wieczerzy Pańskiej).

Odpuszczanie grzechów dokonuje się nie w drodze spowiedzi indywidualnej i pokuty, lecz przez wiarę. ,,Należy zachować... rozgrzeszenie prywatne, choć nie jest konieczne wyliczanie podczas spowiedzi wszystkich grzechów; albowiem jest niemożliwe w świetle Psalmu:
„Występki, któż zrozumie"? (art. XI. O spowiedzi)... Odpuszczania grzechów dostępuje się poprzez wiarę..." (art. XII. O pokucie).
Druga część Augsburskiego Wyznania Wiary - „Artykuły, w których się rozpatruje zniesione nadużycia" (7 artykułów): O obu postaciach; O /małżeństwie kapłanów; O mszy; O spowiedzi; O rozróżnianiu pokarmów; O ślubach zakonnych; O władzy kościelnej - dotyczy zasad liturgii i ceremonii; komunii pod dwiema postaciami; zakazu procesji z Najświętszym Sakramentem; używania języka narodowego zamiast łaciny; zniesienia reguł ascetycznych, celibatu księży i ślubów zakonnych, a także uznaje wyższość władzy świeckiej nad kościelną.... „Paweł mówi: »Lepiej jest wstąpić w stan małżeński, niż gorzeć«... Przeto ci, którzy nie są zdolni do życia w celibacie, powinni zawierać małżeństwa, albowiem postanowienia Bożego i porządku Bożego nie może zmienić żadne prawo ludzkie i żadne ślubowanie. Dlatego naucza się u nas, że kapłani mogą pojmować małżonki..." (art. XXIII. O małżeństwie kapłanów). Rola duchownego - pastora polega na przewodniczeniu i organizowaniu, a nie na istotnym sprawowaniu liturgicznych obrzędów. W luteranizmie nie ma pojęcia duchowego „pośrednika" między ludem a Bogiem.

Status prawny Kościoła reguluje w Polsce ustawa sejmowa z 1994 r. Siedzibą centralnych władz kościelnych jest Warszawa.

W 1991 r. Synod Kościoła opracował i przyjął nowe zasadnicze prawo wewnętrzne o ustroju synodalno-konsystorsko-episkopalnym. Naczelną władzą jest Synod Kościoła z jego stałą delegacją - Radą Synodalną. Władzą administracyjną wybieraną przez Synod jest Konsystorz. Biskup Kościoła jest również prezesem Konsystorza. Kościół posiada 6 diecezji (na czele diecezji stoi biskup diecezjalny wybierany przez Synod diecezjalny), 124 parafie oraz 163 filiały; 188 kościołów i 138 kaplic; 124 księży, w tym 7 biskupów. Kościół sprawuje opiekę duszpasterską w wojsku, szpitalach i w zakładach karnych. Synod, dla koordynowania pracy charytatywnej, powołał Synodalną Komisję d/s Diakonii, która ma swoje odpowiedniki w diecezjach i parafiach. Pracą charytatywną i ewangelizacyjną zajmuje się także Żeński Diakonat Ewangelicki „Eben-Ezer" w Dzięgielowie koło Cieszyna. Działalność charytatywna Kościoła obejmuje 4 Domy Opieki dla Dorosłych. Kościół posiada swoje własne wydawnictwo Augustana w Bielsku-Białej, w którym wydawane są książki oraz dwutygodnik „Zwiastun". Duchowni i katecheci kształcą się w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej (ChAT). Kościół jest członkiem Światowej Federacji Luterańskiej, Światowej Rady Kościołów, Europejskiej Konferencji Kościołów oraz Polskiej Rady Ekumenicznej. Wyznawców jest około 100 tyś. Najwięcej (około 70%) zamieszkuje na Śląsku Cieszyńskim.

(za Maria Libiszowska-Żółtkowska, Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce)