Kościół Ewangelicko–Unijny w Niemczech

diakon Tomasz Mandrysz/J

publikacja 07.03.2008 17:29

Dzieje wyznań chrześcijańskich bywają skomplikowane. Niemożliwe? Dla przykładu fragment historii luteran w Prusach.

Kościołem Ewangelicko – Unijnym w Niemczech określa się społeczność kościelną powstałą wskutek połączenia (Unii) dwóch wyznań protestanckich: Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego (Augsburskiego Wyznania) i Kościoła Ewangelicko-Reformowanego [Kalwińskiego, czyli Helweckiego Wyznania]. Do unii doszło w 1817 roku na terenie Prus.

Król pruski Fryderyk Wilhelm III (1797-1840), wspierany teologicznie przez wielkiego teologa i filozofa Kościoła Ewangelicko – Reformowanego ks. prof. dr Fryderyka Ernesta Daniela Schleimachera (1768-1834) 31 października 1817 r,. w 300 rocznicę Reformacji wprowadził w swoim Kraju, a więc w ówczesnych Prusach UNIĘ pomiędzy luteranami, a reformowanymi. Unia ta miała charakter głównie administracyjny i liturgiczny. Stworzono jednolitą władzę kościelną, na czele której stanął król jako „summus episkopus.” Księża i katecheci ewangelicko-unijni nauczali jednak dzieci i młodzież z takiego Katechizmu, z jakiego nauczano przed unią, a więc z Katechizmu ks. dr. Marcina Lutra luteran, a kalwinów z Katechizmu Heidelberskiego.

Główną różnicą, jaka dzieliła luteran i kalwinów była nauka o Sakramencie Ołtarza. Luteranie wierzyli w prawdziwą, realną i substancjalną obecność ciała i krwi Pana Jezusa w Wieczerzy Pańskiej (była to nauka o „Ubiquitas Corporis Christi” – „Współobecności Ciała Chrystusowego”: „w”, „z”, „pod” postaciami chleba i wina jest prawdziwie obecne Ciało i Krew Chrystusa). Kalwini natomiast wierzyli w duchową obecność Ciała i Krwi Chrystusa: dusza wierzącego unosi się do nieba i łączy się z uwielbionym tam Ciałem Chrystusa, podczas gdy inny nurt protestantyzmu reformowanego – zwingliański, uczy, że chleb i wino oznacza Ciało i Krew Chrystusa. Ponieważ luteranie nie mogli przyjąć nauki ani o duchowej obecności, ani tym bardziej o symbolicznym znaczeniu Wieczerzy Pańskiej, dlatego w parafiach pozostano przy własnych Katechizmach.

Wspierany przez teologów król przeprowadził reformę liturgiczną. Mimo iż sam był wyznania reformowanego, a reformowani mieli bardzo skromna liturgię (brak ołtarza w tradycyjnym znaczeniu, brak tradycyjnych strojów liturgicznych, obrazów, krucyfiksu, a gdzieniegdzie brak organów), to jednak tęsknił za liturgią i kochał liturgię. Dlatego wprowadzona unijna liturgia nawiązywała mocno do luteranizmu, a nawet katolicyzmu.

Dla landów pruskich wydana została w roku 1829 nowa AGENDA [mszał (I) i księga obrzędów (II) ] w języku niemieckim i polskim (w niektórych landach pruskich ludność używała języka polskiego: Prusy, Śląsk). Liturgia luterańska nie pozostała w swej strukturze naruszona (Pruska Agenda, 1829), za wyjątkiem liturgii wstępnej, która rozpoczynała się zamiast bezpośrednio od introitu, słowami przygotowania mszalnego (1570): „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen. Pomoc nasza jest od Pana, który stworzył niebo i ziemię” Dalej następowało odczytanie introitu, albo hasła tygodnia zakończone słowami: „Pójdźmy kłaniajmy się Panu!”, zbór (lud) śpiewał: „Chwała niech będzie Ojcu…” (Gloria Patri). Następnie była modlitwa pokutna (Confiteor) zakończona „Kyrie” i przez zbór śpiewane: „Panie, zmiłuj się nad nami!”, „Gloria in excelsis”, albo miało krótkie zakończenie: ”A na ziemi pokój…), lub też chór śpiewał wielką doksologię: „Laudamus Te - Chwalimy Cię”. Innych liturgicznych zmian nie było. Natomiast król wycofał wszystkie luterańskie śpiewy liturgiczne oparte na śpiewach gregoriańskich, a zastąpił je melodiami liturgicznymi napisanymi za wstawiennictwem rosyjskiej carycy pochodzenia niemieckiego, Katarzyny II, u swego kapelmistrza Dimitrija Stepanowicza Bortnjanskijego (1751-1825), który skomponował całą liturgię. Wprawdzie pozostawiono śpiewy liturgiczne dla księdza, ale w następnych latach systematycznie je wycofywano i w końcu ksiądz recytował części liturgiczne, a zbór śpiewał, co luteranie uważali za niekonsekwencję. Melodie te przyjęły się, gdyż były melodiami swoich czasów. W niektórych krajach zaadoptowano nawet niektóre do liturgii luterańskiej i reformowanej (np. częściowo Agenda warszawska). Dziś jednak w niemieckim Kościele Ewangelicko - Unijnym tych melodii się już nie śpiewa. Niektóre z nich wykonuje się jeszcze na Litwie i w Polsce np. po Lekcji – trzykrotne „Alleluja”.

Król nie zadowolił się tylko zmianą samej liturgii, ale wcześniej już w roku 1811 dekretem gabinetowym w Prusach ujednolicił strój podległych mu księży luterańskich, kalwińskich, rabinów żydowskich oraz sędziów i adwokatów, a później po wprowadzeniu unii kościelnej, także księży unijnych. Zamiast „stroju liturgicznego” wprowadził „strój urzędowy” w postaci czarnej togi z białą befką lub kryzą. Niestety, za nim inni królowie, jak np. katolicki król Bawarii Ludwik I w roku 1843 wprowadził dla ewangelickich księży i żydowskich rabinów czarną togę. Także niemieccy emigranci w Królestwie Kongresowym i w Rosji w czasach Katarzyny II przywozili ze sobą swoich księży, a z nimi czarną togę. Czarnej todze sprzyjał także racjonalizm, sekularyzacja społeczeństwa i pietyzm. Bo do wprowadzenia „unii staropruskiej”, a gdzieniegdzie, aż do wojen napoleońskich (1802), luteranie używali starych katolickich szat liturgicznych. Byli jednak z tego powodu wyśmiewani przez braci reformowanych. Kalwini używali, bowiem tylko togi profesorskiej do wszystkich czynności. Odrzucali wszelkie szaty liturgiczne i jak już powyżej powiedziano obrazy, figury, ołtarze i organy. Jedynie kraje skandynawskie nie pozwoliły sobie narzucić nowych porządków pruskich, a na Śląsku Cieszyńskim, na Słowacji, czy w Landzie Württemberg i w niektórych księstwach (dziś Landy) gdzie nie obowiązywała Unia, luteranie pozostawili, albo na stałe albo tylko do sprawowania sakramentów, białe komże (krótka alba) różnych krojów (ornatu gotyckiego albo białej rokiety).

Mimo pewnego zaniku tożsamości luterańskiej tak w nabożeństwie, jak i w szatach liturgicznych, Unia Staropruska była pewnego rodzaju odnową liturgiczną po czasach luterańskiej ortodoksji i pietyzmu. Także w krajach, w których nie obowiązywała „odnowa” unijna Prus, rozpoczęła się odnowa liturgiczna w samej liturgii, w muzyce sakralnej, w szatach liturgicznych i w budownictwie sakralnym poprzez nawrót do dziedzictwa i bogactwa luteranizmu.

Nie wszyscy luteranie w Prusach przyjęli unie reformowanego króla pruskiego. U niektórych świadomych lub tradycjonalistycznych luteran wywołała ona bunt. Głównie na Dolnym i Górnym Śląsku (Lausitz, Zgorzelec, Wrocław, Namysłów, Brzeg, Gliwice, ale też w Poznańskiem, w Toruniu, w Bydgoszczy, początkowo w księstwie pszczyńskim). Część ludności luterańskiej nie zgodziła się na pozbawienie jej luterańskiej tożsamości wyznaniowej. Pozostali oni przy swej luterańskiej wierze, za co byli okrutnie prześladowani. Część z nich wyemigrowała nawet do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiedlili się nad rzeką Missouri i założyli Luterański Kościół Synodu Missouri liczący dzisiaj kilka milionów wyznawców. Ze względu na swoją wierność Księgom Wyznaniowym [Księga Zgody z roku 1580] nie należą oni po dzień dzisiejszy ani do Światowej Federacji Luterańskiej, ani też do Światowej Rady Kościołów w Genewie.

Pozostali w Prusach luteranie stworzyli z czasem swoją własną organizację kościelną. Bratanek króla Fryderyka Wilhelma III, król Fryderyk Wilhelm IV wydał ustawę zezwalającą na działalność tzw. Kościoła Staroluterańskiego, który odtąd zmienił nazwę na Kościół Ewangelicko-Luterański w Prusach w siedzibą w Breslau (Wrocław). Dopiero po II wojnie światowej siedziba tego Kościoła została przeniesiona z Wrocławia najpierw do Elberfeld, a w roku 1972 do Hanoweru.

Wspólnie z innymi samodzielnymi (a więc niezależnymi od państwa) Kościołami luterańskimi zjednoczyli się oni w 1972 roku tworząc Samodzielny Kościół Ewangelicko-Luterański (SELK) w Niemczech.
Poprzez International Lutheran Council (MRL – Międzynarodowa Rada Luterańska) Kościół staroluterański jest związany na całym świecie z około 5 milionami luteran. Istnieją także bliskie i braterskie kontakty z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim [Luterańskim] w Polsce, jak również z Kościołem Ewangelicko-Luterańskim w Łotwie i ze Śląskim Kościołem Ewangelickim Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej (Zaolzie), które to Kościoły poprzez naukę (wierność Księgom Symbolicznym) i praktykowane luterańskie życie kościelne bliskie są Kościołowi Staroluterańskiemu.

Obecnie na terenie zjednoczonych Niemiec żyje w 200 parafiach około 40.000 Staroluteranów, na czele, których stoi konsekrowany 24 czerwca 2006 r. biskup Hans-Jörg Voigt (Hannover), którego współkonsekratorem był m.in. ks. biskup Tadeusz Szurman z Katowic, oraz ks. arcybiskup Janis Wanags z Rygii. Z kolei biskup Voigt był współkonsekratorem biskupa dr. Stanisława Piętaka w Czeskim Cieszynie, w dniu 7 stycznia 2007 r.

Wspólnie z innymi samodzielnymi (a więc niezależnymi od Państwa) Kościołami luterańskimi zjednoczyli się oni w 1972 roku tworząc „Samodzielny Kościół Ewangelicko-Luterański w Niemczech (SELK).

Dziś powszechnie uważa się w gronie luterańskim, że tzw. „Staropruska Unia”:
1. Rozbiła Kościół Ewangelicko – Luterański,
2. Sprzyjała ogromnemu indyferyntezmowi wyznaniowemu i sprzyja po dzień dzisiejszy laicyzacji Kościoła.

Natomiast ze strony Kościoła Ewangelicko-Unijnego i Reformowanego uważa się, że:
1. Przyczyniła się do zjednoczenia po części niemieckiego protestantyzmu,
2. Przyczyniła się do powstania ruchu ekumenicznego.

Staropruska Unia Kościołów oczywiście nie objęła ani zaboru rosyjskiego, a więc Królestwa Kongresowego, ani też zaboru austriackiego (Śląsk Cieszyński, krakowskie - Małopolska).
Na Górnym Śląsku w czasie wprowadzenia Unii była tylko jedna jedyna Parafia ewangelicko-reformowana w Hołdunowie (Anhalt, obecnie dzielnica miasta Lędziny) koło Tychów składająca się z ludności, która przyszła tu z miejscowości Kozy i znalazła opiekę pod rządami księcia pszczyńskiego z dynastii Anhaltów, którzy byli wyznania reformowanego. W dniu 25 maja 1770 r., 303 osoby z miejscowości Kozy z całym dobytkiem przybyli tu do książęcego folwarku, gdzie się osiedlili. Pierwszym ich duszpasterzem był właśnie kapelan wojskowy z Wrocławia ks. Johann Gotttlieb Schleiermacher (1727-1794) (pochowany jest na miejscowym cmentarzu), ojciec słynnego i najwybitniejszego protestanckiego teologa i filozofa ks. Friedricha Ernesta Daniela Schleiermachera (1758-1834),

Staropruska Unia, jak i Kościół Ewangelicko-Unijny przestał istnieć na terenach Polski po II wojnie światowej, kiedy to na mocy ustawy z 4 lipca 1947 r. stwierdzono, że na mocy dekretu o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (Luterańskiego) w Polsce wchodzą do niego parafie, które należały od roku 1817 do Kościołów Ewangelicko-Unijnych. Tak więc na terenach polskich Kościół Ewangelicko-Unijny przestał istnieć. Pozostał on oczywiście aż po dzień dzisiejszy w Niemczech pod obecną nową nazwą „Unia Kościołów Ewangelickich” w następujących Landach:

1. EWANGELICKI KOŚCIÓŁ KRAJOWY W ANHALT,
2. EWANGELICKI KOŚCIÓŁ KRAJOWY W BADENII,
3. EWANGELICKI KOŚCIÓŁ KRAJOWY W BERLINIE – BRANDENBURGII I ŚLĄSKICH GÓRNYCH ŁUŻYCACH,
4. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W BREMEN,
5. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W HESSEN I NASSAU.
6. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W KURHESSEN- WALDECK
7. KRAJOWY KOŚCIÓŁ W LIPPE (DETMOLD)
8. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W PFALZ
9. POMORSKI KOŚCIÓŁ EWANGELICKI.
10. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W NADRENII
11. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI KOŚCIELNEJ PROWINCJI SAKSONII.
12. KOŚCIÓŁ EWANGELICKI W WESTFALII.

Powyższe Kościoły Unijne w Niemczech wraz z niewielkim Kościołem Ewangelicko-Reformowanym, oraz z następującymi Krajowymi Kościołami Ewangelicko-Luterańskimi (Augsburskimi) [tworzą Zjednoczony Kościół Ewangelicko - Luterański w Niemczech (VELKD, który jest odpowiednikiem w Polsce Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego [Luterańskiego], a więc: Bawaria, Brunszwik, Hannover, Meklemburgia, Hamburg, Kiel, Lubeka, Saksonia, Schaumburg-Lippe i Turyngia), oraz takie krajowe Kościoły samodzielne jak: Wirtembergia, Badenia, Oldenburg, Lippe tworzą w Niemczech tzw. Kościół Ewangelicki Niemiec (EKD).

Aneks:
W skład VELKD wchodzą następujące krajowe Kościoły Luterańskie:
* Ewangelicko-Luterański Kościół w Bawarii (Monachium)
Evangelisch-Lutherische Kirche in Bayern
· Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy w Braunschweig (Brunszwik)
· Evangelisch-lutherische Landeskirche in Braunschweig
· Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy Hanoweru (Hanower)
· Evangelisch-lutherische Landeskirche Hannovers
§ Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy Meklemburgii (Schwerin)
§ Evangelisch-Lutherische Landeskirche Mecklenburgs
§ Ewangelicko-Luterański Kościół Północnej Łaby (Hamburg, Kiel i Lubeka)
§ Nordelbische Evangelisch-Lutherische Kirche
§ Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy Saksonii (Drezno)
§ Evangelisch-Lutherische Landeskirche Sachsens
§ Ewangelicko-Luterański Kościół Krajowy Schaumburg-Lippe (Bückeburg)
§ Evangelisch-Lutherische Landeskirche Schaumburg-Lippe
§ Ewangelicko-Luterański Kościół w Turyngii (Eisenach)
§ Evangelisch-Lutherische Kirche in Thüringen
Ponadto nie należą do VELKD, ale należą do Światowej Federacji Luterańskiej w Genewie (LWB) następujące Kościoły:
§ Ewangelicko-Luterański Kościół w Badenii
§ Evangelisch-Lutherische Kirche in Baden
§ Kościół Krajowy w Lippe (z częścią luterańską)
§ Lippische Landeskirche (Lutherische Klasse)
§ Ewangelicko-Luterański Kościół w Oldenburg
§ Evangelisch-Lutherische Kirche in Oldenburg
§ Pomorski Ewangelicki Kościół (Greifswald)
§ Pommersche Evangelische Kirche
§ Ewangelicki Kościół Krajowy w Wirttemberg (Stuttgart)
§ Evangelische Landeskirche in Württemberg



Bibliografia:
1. Dzieło łaski Boga – Diecezja Katowicka Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Katowice 2003
2. Jan Szturc, Ewangelicy w Polsce: Słownik biograficzny XVI – XX w., Bielsko-Biała 1998
3. Ks. dr Henryk Czembor: Ewangelicki Kościół Unijny na Polskim Górnym Śląsku. Katowice 1993
4. Adrian A. Jojko: Szkice z dziejów Parafii Ewangelickiej w Mikołowie. Mikołów 2003
5. Misja, Muzyka, Mazury: Księga Pamiątkowa z okazji 60-lecia urodzin Biskupa Kościoła Janusza Jaguckiego, artykuł ks. Jan Gross: „LEITOURGIA LUTHERANA ADIAPHORA NON EST” str. 55-68. Bielsko-Biała Augustana 2007
6. Zbiór Przepisów Prawnych Kosciola Ewangelicko-Augsburskiego w PRL. Warszawa 1972
7. Jadwiga Anna Badura: Ewangelicy na Ziemi Pszczyńskiej. Bielsko-Biała Augustana 2000
8. Jadwiga Anna Badura: Kalendarz Ewangelicki – bibliografia zawartości za lata 1947-2000. Pszczyna 2007
9. Bogdan Mirosław Janowski (+): Księża Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce w latach 1918-2001. Warszawa 2004.
10. OIKOUMENE: Kościół, Wiara, Współczesność. Cieszyn 2007.
11. Strona internetowa: www.luteranie.pl
12. Strony internetowe: www.selk.de oraz w języku polskim: http://www.lutherische-kirche-goerlitz.de/
13. Strona internetowa: http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=129420

Opracował diakon Tomasz Mandrysz
Teologia pastoralna
Wydział teologiczny
Uniwersytet Śląski

Dziękujemy uprzejmie ks. dr hab. Józefowi Budniakowi, profesorowi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i w Cieszynie za udostępnienie do internetu niniejszej pracy seminaryjnej.