Cerkiew-mauzoleum św. Pantelejmona w Bojanie (dzielnica Sofii), dobudowana w 1259 r. do cerkwi z XI wieku Ziemie dzisiejszej Bułgarii zajmował pod koniec starożytności lud Traków. Już w I w. p.n.e. Tracja stała się zależna od Rzymu, a od 46 r. n.e. była prowincją rzymską. Pierwsi misjonarze chrześcijańscy, podobnie jak do innych prowincji Cesarstwa, docierali tam już w I wieku. Nowe idee rozpowszechniały się jednak powoli. Dopiero na przełomie III i IV wieku stało się religią masową. W IV wieku, gdy chrześcijaństwo przekształciło się w religię państwową, w Tracji powstała sieć biskupstw, utworzone też zostały metropolie kościelne. Chrześcijaństwo utrzymało się w Tracji około 200 lat, mimo trwających od końca IV w. najazdów barbarzyńców germańskich i tureckich. Dopiero silna fala najeźdźców słowiańskich pod koniec VI w. spowodowała zepchnięcie chrześcijańskich Traków na zachód Bałkanów (ziemie dzisiejszej Albanii).

Nawrót pogaństwa
Jeszcze w VI wieku na terenie obecnej Bułgarii powstawały kościoły, w VII wieku nie było już jednak wiernych i świątynie wykorzystywali dla swych obrzędów poganie. W Sofii zachował się jeden ze starochrześcijańskich kościołów, wybudowany w VI w. pod wezwaniem św. Zofii.

Państwo słowiańskie nie zdążyło powstać. Słowianie zostali bowiem podbici przez spokrewniony z Hunami turecki lud Bułgarów (zwanych również Prabułgarami dla odróżnienia od współczesnego narodu bułgarskiego). W latach osiemdziesiątych VII wieku on właśnie stworzył państwo.

Bułgarzy byli również poganami, ale wierzyli w innych bogów. Słowianie byli liczniejsi i mieli bogatszą kulturę. Nic więc dziwnego, że po około dwustu latach zwycięscy Bułgarzy przejęli język i kulturę podbitego ludu. Zasymilowali się niemal całkowicie. Dziś została po nich praktycznie tylko nazwa państwa. W IX wieku jedyną właściwie różnicą dzielącą obie społeczności były odmienne, pogańskie wierzenia.

Przełomowym zadaniem w procesie integracji państwa było dla chanów – władców bułgarskich, zlikwidowanie tej różnicy. Dokonali oni tego przez przyjęcie chrześcijaństwa.

Droga do chrześcijaństwa
Dla ludów zamieszkujących Półwysep Bałkański ośrodkiem, z którego promieniowało chrześcijaństwo, było sąsiadujące z Bułgarią Cesarstwo Bizantyńskie. I stamtąd przyjęto chrzest w roku 866.

Od powstania państwa bułgarskiego do momentu jego oficjalnej chrystianizacji upłynęło prawie 200 lat. Dlaczego tyle czasu musiało minąć, aby Bułgaria, mimo iż była sąsiadką ze wszech miar chrześcijańskiego cesarstwa bizantyńskiego, porzuciła pogaństwo? Na to pytanie próbuje odpowiedzieć Iwan Wenedikow, historyk bułgarski, w swej interesującej książce "Prabyłgarite i christianstwoto" (Prabułgarzy i chrześcijaństwo), wydanej w Starej Zagorze w roku 1998.

Pierwsze kontakty władców Bułgarii z chrześcijaństwem miały miejsce już w VII i VIII wieku. Najprawdopodobniej dwaj władcy z dynastii Dulo: chanowie Orchan i Kubrat, zostali ochrzczeni. W 705 roku chan Terbel przyjął tytuł cesarza. Próby te jednak nie były trwałe. Zarówno większość słowiańska jak i starszyzna plemienna bułgarska pozostały pogańskie.

Na początku IX w. w Bułgarii dochodziło do wielu sporów religijnych między Bułgarami i Słowianami. Żaden z tych systemów pogańskich nie był w stanie zdobyć przewagi nad drugim. Jednocześnie prześladowano nielicznych chrześcijan, którzy przenikali tam z Bizancjum.

Iwan Wenedikow, wbrew temu, co często twierdzili inni uczeni, uważa, iż decyzja chana Borysa o chrzcie nie została wymuszona przez zewnętrzną sytuację państwa bułgarskiego, lecz była jego w pełni samodzielną i nie narzuconą przez nikogo. Kościół bułgarski stał się wkrótce ważną siłą wspierającą władcę, religia chrześcijańska zaś czynnikiem spajającym społeczeństwo bułgarskie.

  Archanioł Gabriel, malowidło z cerkwi w Bojanie (dzielnica Sofii), XI w. Greckie czy łacińskie?
Na przełomie 863 i 864 roku chan Borys złożył cesarzowi bizantyńskiemu Michałowi III obietnicę przyjęcia chrztu i przyjął misję kościelną wysłaną przez patriarchę Konstantynopola, Focjusza. Wówczas wybuchło jednak powstanie możnowładców bułgarskich w obronie pogaństwa. Borys stłumił powstanie i przyjął chrzest w przededniu Zielonych Świąt, 25 maja 866 r. Na cześć swego ojca chrzestnego, cesarza Michała III przyjął imię Michał.

Borys został ochrzczony przez duchowieństwo greckie, ale kiedy cesarz i patriarcha Focjusz nie zgodzili się na utworzenie niezależnego Kościoła w Bułgarii z własnym patriarchą, poprosił papieża o przysłanie duchowieństwa łacińskiego. Przez cztery lata nie było wiadomo czy Bułgaria znajdzie się w kręgu chrześcijaństwa obrządku greckiego czy łacińskiego. Wreszcie, w 870 r. Borys zawarł ugodę z Focjuszem. Ustalono, że Kościół bułgarski będzie zależny od Konstantynopola, jednak z pewną autonomią. Borys zdobył tytuł króla, a arcybiskup Bułgarii miał podlegać tylko synodowi Kościoła greckiego.
W Bułgarii utworzono sieć biskupstw, a Borys zbudował siedem katedr. Zachowały się ruiny katedry w Plisce, ówczesnej stolicy państwa. Była to budowla wzorowana na najstarszej bazylice św. Piotra w Rzymie. Miała 99 m długości i 30 szerokości.

Pierwsi bułgarscy duchowni byli Grekami. Prowadzona przez nich ewangelizacja w języku greckim była jednak mniej skuteczna od ewangelizacji w języku słowiańskim, którą podjęli w sąsiednim Państwie Wielkomorawskim Konstantyn (znany też pod przyjętym przed śmiercią zakonnym imieniem Cyryl) i jego brat Metody. Za ich przykładem księża bułgarscy tłumaczyli teksty liturgiczne na język zrozumiały dla miejscowej ludności. Zapisywali je w utworzonym przez siebie alfabecie, zwanym cyrylicą. Był on bardzo podobny do opracowanej przez Konstantyna Głagolicy. W średniowieczu błędnie uważano, że Konstantyn jest autorem cyrylicy, stąd nazwa tego alfabetu. W 886 uczniowie Konstantyna i Metodego zostali wygnani z Państwa Wielkomorawskiego i przybyli do Bułgarii, kontynuując swą misyjną działalność. Od tego czasu chrystianizacja Bułgarii rozwijała się bardzo szybko.

 

  Cerkiew Chrystusa Pantokratora w Nessebarze, X-XI w. Bogomiłowie
W X wieku Kościół bułgarski był silny, państwo jednak coraz słabsze. Pod koniec X w. wschodnia jego część, a w XI w. zachodnia, zostały podbite przez Bizancjum. Wynikiem kryzysu państwa było pojawienie się sekty bogomiłów, która zdobyła ogromną popularność. Nauka popa Bogomiła, założyciela sekty, sięgała do wierzeń wyznającej manicheizm heretyckiej sekty bizantyńskiej paulicjan, przesiedlonej w VIII-IX w. przez cesarzy bizantyńskich właśnie do Bułgarii. Podstawą nauki bogomiłów była manichejska wiara w podział świata na dwa przeciwstawne, walczące ze sobą czynniki: dobro i zło (Boga i szatana). Świat materialny uznawali bogomili za domenę zła. Propagowali ascezę i wyrzeczenie się własności, odrzucali też wszelkie obrzędy zewnętrzne i organizację kościelną.

Mimo prześladowań ruch bogomilski rozwijał się. W XII-XIII w. opanował całe Bałkany, a nawet pojawił się we Francji i Włoszech. W Bułgarii istniało kilka odrębnych Kościołów bogomilskich. Na jego czele stali "dziadowie" (bułgarskie "dedec") otaczający się dwunastoma "apostołami".

Sekty bogomiłów nie zdołali zlikwidować nawet cesarze bizantyńscy. Udało im się natomiast usunąć słowiańską liturgię w Bułgarii. Bułgarski Kościół został całkowicie zhellenizowany.

Pod koniec XII wieku Bułgaria zrzuciła panowanie bizantyńskie. Powstało carstwo Bułgarii. Toczyło ono ciągłe wojny z Bizancjum. W XIII wieku podjęto ostrą walkę z bogomiłami, których jednak pokonali dopiero w XIV wieku.

  Katedra Aleksandra Newskiego w Sofii, 1879-1912 Walka o Kościół narodowy
Po klęsce sprzymierzonych wojsk chrześcijańskich na Kosowym Polu w r. 1389 Bułgaria dostała się na prawie 500 lat pod panowanie tureckie.

Sułtan nie zlikwidował Kościoła chrześcijańskiego. Żeby łatwiej go kontrolować, podporządkował jednak Kościół bułgarski patriarsze greckiemu w Konstantynopolu, który został uznany za jedynego reprezentanta podbitych chrześcijańskich ludów wobec władz tureckich. Był też zmuszony do płacenia ogromnych kwot sułtanowi. Greccy patriarchowie mianowali biskupami w Bułgarii Greków. W XIX wieku, w okresie odrodzenia narodowego ludów bałkańskich, sytuacja ta zaczęła doskwierać Bułgarom. W latach 1824, 1827 i 1838 doszło w kilku miastach do rozruchów i wygnania greckich biskupów. Za każdym razem jednak wracali.

W utworzeniu narodowego Kościoła pomogła Bułgarom rywalizująca wówczas z Turcją o wpływy na Bałkanach Rosja. Po powstaniu niezależnego państwa greckiego w 1830 r. zmieniło się także nastawienie samej Turcji. Po klęsce w wojnie krymskiej proklamowali w 1856 r. na Bałkanach tolerancję religijną. W Bułgarii powstały dwa stronnictwa: tzw. "starych", który chcieli negocjować autonomię kościelną z patriarchą Konstantynopola oraz "młodych", postulujących wypędzenie Greków i natychmiastowe utworzenie niezależnego Kościoła. Kiedy w 1858 r. synod biskupów greckich odrzucił umiarkowane propozycje "starych", zerwanie z Konstantynopolem było przesądzone. Kontrolę nad Kościołem bułgarskim pragnęła natomiast przejąć Rosja.

Niewiele brakowało, a w Bułgarii zwyciężyłby wówczas Kościół powiązany unią z Rzymem. Unię popierała nawet obawiająca się Rosji Turcja. W grudniu 1860 r. unia została podpisana, powstała bułgarska gmina unicka i ukazała się encyklika papieska mówiąca o unii. Pod naciskiem Rosji unia jednak upadła. W 1870 r. sułtan turecki utworzył niezależny Kościół bułgarski na czele z egzarchą. W 1872 r. zerwał on związki z patriarchą Konstantynopola. W 1878 r. powstało niepodległe państwo Bułgarskie.
Po II wojnie światowej Cerkiew bułgarska była zwalczana przez władze komunistyczne, mimo to w tym liczącym niecałe 8 milionów ludności kraju jest ok. 6 milionów prawosławnych.