Niniejszy tekst stanowi fragment książki: "PRAWOSŁAWIE. ŚWIATŁO WIARY I ZDRÓJ DOŚWIADCZENIA", red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 133 - 143. Copyright by Świat prawosławia 2002r. Za stroną www.prawoslawie.k.pl

Prawosławna tradycja monastyczna — początki

Chrześcijanie od samego początku istnienia Kościoła zostali powołani przez Chrystusa do życia w świecie, bez przynależenia do świata: “Ja przekazałem im Twoje słowo, a świat ich znienawidził, bo nie są ze świata, tak jak Ja nie jestem ze świata. Nie proszę [o to], abyś ich zabrał ze świata, ale abyś ich zachował od złego. Nie są ze świata jak i Ja nie jestem ze świata." (J 17,14-16). Chrześcijanie różnią się od świata postępowaniem i wzorcowym życiem moralnym. Kiedy w poowie II w. życie moralne chrześcijan osiągnęło niski poziom, niektórzy z nich, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, postanowili zaostrzyć osobiste normy surowego życia chrześcijańskiego. Trwali oni w czystości, celibacie i ubóstwie, modlili się i pościli (por. Justyn, Apologia 15,6; Athenagoras,Apologia 33; Galenus, Dc Sententiis Politiae Platonicae).Uważali siebie za powołanych do życia na sposób życia aniołów (por. Mt 22,30). W połowie III w. zaczęli uciekać od świata na pustynię, gdzie osiedlali się na stałe pojednczo lub w małych grupach. Znani są jako “anachoreci"< (od gr. anaciwresif. odejście, ucieczka), “eremici" (od gr. eremos: pustynia) i “mnisi" (od gr. inonos: sam, jeden — ze względu na monastyczne “życie w obecności samego Boga").

Dobrym przykładem mnicha-anachorety jest św. Antoni Wielki, który porzucił świat (około 285 r.) i zamieszkał na pustyni leżącej w sercu Egiptu. Wielu ludzi poszło za jego przkładem; odeszli ze świata i osiedlili się blisko Antoniego, w ten sposób zaludniając pustynię. Mnisi ci żyli obok siebie w chatkach i małych domkach, tworząc w ten sposób wioskę nazywaną “ławra" (gr. później pojęcie “ławry" zyskało szersze znaczenie). Św. Antoni uważany jest za ojca prawosławnego monastycyzmu ze względu na wybrany przez niego rodzaj ascezy,tzn. “samotnego życia z Bogiem jako jedynym towarzyszem", który stał się najbardziej umiłowanym ideałem monastycznym mnichów chrześcijańskiego Wschodu w ciągu stuleci.

Ustanowienie chrześcijaństwa jako religii państwowej Cesarstwa Rzymskiego przez Konstantyna Wielkiego edyktem Mediolańskim w 313 r. spowodowało ponowne obniżenie poziomu życia moralnego chrześcijan. Reakcją na ten stan rzeczy było odrzucenie jakichkolwiek kompromisów przez wieu wiernych i ich ucieczka od świata. Monastycyzm kwitł zwłaszcza w Egipcie w dwóch ważnych centrach: jedno na pustyni Nitryjskiej na zachodnim brzegu Nilu, z AbbaAmmunem<(zm.356 r.) jako założycielem; i drugie centrum na pustyni Sketis, na południe od Nitrii,św.Makarym Wielkim (zm. około 390 r.) jako założyciem. Mnisi ci byli anachoretami,naśladującymi monastyczny ideał św. Antoniego Wielkiego. Żyli obok siebie, zbierając się na wspólną modlitwę jedynie w soboty i niedziele.

Św. Antoni Wielki jest założycielem anachoreckiego monastycyzmu, natomiast św. Pachomiusz Egipski (zm. 346 r.) — cenobitycznego (od gr. koinos bios: wspólnotowe życie) monastycyzmu. Pachomiusz żył jako anachoreta na pustyni Tebaida w Górnym Egipcie. Później w tym samym miejscu założył pierwszy “monaster" w obecnym tego słowa znaczeniu. Ławra św. Antoniego była wioską ascetów mieszkających obok siebie w celach i wiodących wspólne życie, praktykujących wspólną codzienną modlitwę rano i wieczorem, pracujących razem, mających wspólne dochody i wydatki, wspólne posiłki i noszących takie same monastyczne odzienie. Składało się ono z lnianej tuniki i pasa, płaszcza z koźlej lub owczej skóry i paska, nakrycia głowy w kształcie stożka bądź kaptura (gr. koukoulion,cs.kukul) oraz lnianego szala (gr. maforion). Mnichów utożsamianie wówczas z ludźmi świeckimi, poszukującymi chrześcijańskiej doskonałości. Nie wymagano żadnej ceremonii religijnej ani ślubów. Początkowo mnichom zabraniano wstępowania do stanu duchownego.

Monastycyzm anachorecki istniał również w innych miejscach poza Egiptem. Natomiast “monastycyzm zorganizowany", tzn. typu cenobitycznego, rozszerzył się z Egiptu na Synaj, Palestynę i Syrię. Dwaj mnisi z Egiptu, św. Hilarion i św. Epifaniusz, późniejszy biskup Salamis na Cyprze (zm. 403 r.), rozpoczęli organizację monastycyzmu w Palestynie.

Dalszy ciąg na następnej stronie

W IV w. mnichów utożsamiano z “charyzmatykami pierwotnego Kościoła. To utożsamienie monastycyzmu z “entuzjastycznym elementem" w Kościele doprowadziło do pewnych nadużyć. Dobrym przykładem jest tutaj Eustachiusz Sebastii (zm. 380 r.). Zaszczepił on monastycyzm do Azji Mniejszej. Jego towarzysze stali się nadgorliwi; uważali, że małżeństwo i jedzenie mięsa czyni zbawienie niemożliwym; zalecali życie monastyczne wszystkim chrześcijanom. Synod w Gangra(343 r.) potępił te nadmiernie entuzjastyczne praktyki. Inną herezją, która dotknęła monastycyzm w tym czasie, byłmesalianizm, który pojawił się w Mezopotamii (około 350 r.).Mesalianie byli ascetami żyjącymi w ubóstwie, celibacie i poście. Odrzucili sakramentalne życie Kościoła oraz głosili, że oglądają Boga swoimi cielesnymi oczyma. Rozprzestrzenili się w Syrii i Azji Mniejszej; ostatecznie zostali potępieni przez III Sobór Powszechny w Efezie (431 r.). W okolicach Konstantynopola w połowie V w. pod wpływem mesalianrozwinął się inny typ monastycyzmu. Mnichów, którzy go praktykowali, określano jako“nie-śpiących" lub “czuwających" (gr.akoimetoi). Najsłynniejszym przykładem był monasterstylos) ponad trzydzieści sześć lat.

Monastycyzm stał się silnym ruchem w życiu Kościoła. Kościół nie tylko potępił anty-kościelne grupy i tendencje w monastycyzmie, lecz także prowadził ruch monastyczny ku spełnieniu jego celów. Czynił to na różne sposoby — między innymi poprzez zbieżność monastycyzmu< i duchowieństwa. Mnisi wyświęcani teraz był podczas specjalnego obrzędu reigijnego i składali specjalne śluby monastyczne. W ten sposób stali się szczególną klasą chrześcijan, stojącą pomiędzy duchowieństwem a laikatem. Ruch ten wiele zawdzięcza wysiłkom św.Bazylego Wielkiego, arcybiskupa Cezarei w Kapadocji.

Bazyli Wielki i ustanowienie prawosławnego monastycyzmu

Eustachiusz z Sebastii wprowadził monastycyzm w Azji Mniejszej. Miał wpływ na św. Bazylego Wielkiego, który zapożyczył wszystko, co było dobre w jego innowacjach, łącznie ze strojem monastycznym, ślubami i obrzędem tonsury, które nadawały szczególny status mnichowi, wyższy od świeckich ludzi, a niższy od duchowieństwa.

Spośród wielu dzieł ascetycznych św. Bazylego dwa mają ogromne znaczenie: Reguły dłuższe i Reguły krótsze. Są one podstawą życia w cenobitycznych monasterach. Wychwalają ideał doskonałego życia we wspólnocie, a jednocześnie przedstawiają niebezpieczeństwa samotnego życia anachoretów. Reguły św. Bazylego Wielkiego stały się Magna Carta monastycyzmu zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Św. Bazyli Wielki uczynił chrześcijańską doskonałość celem życia monastycznego. Mnisi mieli wspólnie praktykować cnoty chrześcijańskie, zwłaszcza miłość, posłuszeństwo duchowemu ojcu, czystość i ubóstwo oraz dzielić się wspólnymi dobrami wspólnoty. Kiedy osiągnęli chrześcijańską doskonałość, pozwalano im na powrót do świata, by pomagali osiągnąć tę cnotę innym. Tak więc spełniali także misję “pracowników społecznych". Instytucje założone przez św. Bazylego Wielkiego, zwłaszcza jego Basileias, która jednocześnie była sierocińcem, “kuchnia dla ubogich" oraz szkoła dla niepiśmiennych były prowadzone przez mnichów. W ten sposób św. Bazyli Wielki wykorzystywał ruch monastyczny dla dobra misji Kościoła w świecie.

Idąc za przykładem św. Bazylego Wielkiego, IV Sobór Powszechny w Chalcedonie (451 r.) w swoim prawodawstwie kanonicznym podporządkował mnichów danej diecezji bezpośredniej jurysdykcji biskupa. Tylko on mógł pozwolić na założenie nowych monasterów w swojej diecezji (kanon 4 i 8). W ten sposób w Kościele prawosławnym została na zawsze wyeliminowana możliwość tworzenia różnych zakonów, jak to miało miejsce na Zachodzie w Średniowieczu.

Monastycyzm rozprzestrzenił się również na Zachodzie. Jego początki sięgają św. Atanazego z Aleksandrii, który został wygnany na Zachód (339 r.). Jego Żywot św. Antoniego został przetłumaczony na łacinę przez Ewagriusza z Antiochii (380 r.). Dwóch łacińskich mnichów, Rufin i św. Hieronim, którzy żyli w Palestynie, zaszczepiło monastycyzm na Zachodzie, kiedy tam powrócili w drugiej połowie IV w. Św. Ambroży z Mediolanu (zm. 395 r.) zapoczątkował monastycyzm w Północnej Italii, a św. Augustyn (zm. 430 r.) w Afryce Północnej, skąd przeniesiony został do Hiszpanii. Sw. Marcin z Tours (370 r.) wprowadził monastycyzm na północy Galii, a św. Honorat z Aries na południu Galii. Św. Jan Kasjan założył dwa monastery blisko Marsylii (415 r.); zapoznał się on z monastycyzmem w Egipcie i Palestynie, został wyświęcony na diakona przez św. Chry-zostoma w Konstantynopolu. Z polecenia św. Jana Chryzostoma św. Jan Kasjan wrócił do Galów, by wprowadzić tam życie monastyczne.

Dalszy ciąg na następnej stronie

Rola monastycyzmu w Bizancjum i Imperium Otomańskim

Wraz z rozwojem monastycyzmu w IV w. i stuleciach następnych wielu mnichów uległo różnego rodzaju herezjom, zwłaszcza tym, które miały odniesienia do dogmatu chrystologicznego. Wielu innych mnichów było obrońcami wiary prawosławnej. Na przykład Eutyches, archimandryta z Konstantynopola, popadł w herezję monofizytyzmu. Po stronie prawosławnej Maksym Wyznawca (ok. 580-662 r.) odegrał ważną rolę w zwalczaniu herezji monoteletyzmu. VI Sobór Powszechny (680 r.) potępił monoteletyzm i potwierdził naukę Chalcedonu. W czasie ikonoklazmu mnisi prowadzeni przez św. Teodora Studytę (759-826) odegrali niezwykle ważną rolę. Św. Teodor Studyta, oprócz organizowania Monasteru Studion na zasadach cenobitycznych św. Pachomiusza i św. Bazylego Wielkiego, napisał również trzy dzieła przeciwko ikonoklazmowi (Antirrheticus I, II, III)

Po potępieniu ikonoklastów monastycyzm rozwinął się jeszcze bardziej. Wielu członków arystokracji bizantyńskiej zostało mnichami. Byli oni ludźmi wykształconymi do tego stopnia, że duchowni pobierali nauki w monasterach. Biskupów, metropolitów i patriarchów wybierano z ich szeregów. Mnisi angażowali się w sprawy Kościoła, czasami dla jego dobra, ale niekiedy stwarzali problemy. Monastery istniały prawie w każdej diecezji. Biskupi byli zwierzchnikami monasterów znajdujących się na terenie ich diecezji. To oni umieszczali krzyż w fundamentach nowo zakładanych monasterów. Od 879 r. Patriarsze Ekumenicznemu nadano prawo umieszczania krzyża w monasterach, które znajdowały się w jurysdykcji innych diecezji w całym Cesarstwie. Monastery te nazywano “patriarszymi monasterami stauropigicznymi". Prawo to istnieje do dzisiaj.

Wraz z podbojem Syrii, Palestyny i Egiptu przez Arabów w VII w. powstały nowe centra monastyczne. Wśród nich Góra Olimp w Bitynii i Święta Góra Athos.

W czasie całego okresu bizantyńskiego mnisi odgrywali aktywną rolę w życiu Kościoła. Ich siłą była duchowość. W związku z napięciem, jakie istniało w chrześcijańskiej antropologii, pojawiły się dwie szkoły myślenia. Pierwszą z nich była szkoła Ewagriu-sza z Fontu (zm. 399 r.), który popadł w dualizm idąc za platońską i orygenesowską nauką o szczególnej roli umysłu (gr. noiis), pomniejszającą znaczenie ludzkiego ciała. Druga szkoła związana była ze św. Makarym Wielkim, który proponował (bądź, lepiej, pisma jemu przypisywane) bardziej chrześcijańską, całościową antropologię. W jego teologii człowiek jest rzeczywistością psychofizyczną i, jako taki, jest przeznaczony do przebóstwienia. “Modlitwa umysłu" w duchowości Ewagriusza staje się “modlitwą serca" w duchowości św. Makarego Wielkiego. Dwie szkoły myślenia z dwiema różnymi antropologiami wciąż na nowo znajdowały swoich zwolenników w historii Kościoła.

Św. Symeon Nowy Teolog (949-1 U22) jest wielką postacią w duchowości monastycznej. Uczeń mnicha Studyty opuścił Studion, by osiąść w małym Monasterze św. Mammasa w Konstantynopolu, gdzie został wyświęcony na kapłana i wybrany na ihumena. Napisał wiele dzieł, pośród których znajduje się pięćdziesiąt osiem hymnów “Boskiej Miłości", w których podkreśla on, że wiara chrześcijańska jest świadomym doświadczeniem Boga. Św. Symeon był orędownikiem głębokiego życia sakramentalnego, które prowadzi do osobistego świadomego doświadczenia, jak to widzimy w jego Hymnach. W tej dziedzinie jest on poprzednikiem hezychastów, który również łączyli osobiste doświadczenie Boga z głębokim życiem sakramentalnym.

Duchowość hezychazmu, jak wyłożył ją w swojej teologii św. Grzegorz Palamas (1296-1359), ma niezwykłe znaczenie nie tylko w życiu monastycznym, ale również w życiu całego Kościoła. Athonicki mnich, św. Grzegorz Palamas, podjął ten temat, by bronić hezychastów ze Świętej Góry w ich sposobie modlitwy i doświadczaniu obecności Boga w “niestworzonym świetle", które kontemplowali. Barlaam z Kalabrii atakował pobożnych mnichów i psycho-fizyczną metodę modlitwy oraz podejrzewał ich o “rażący materializm" i mesalianizm.

Hezychastyczna metoda modlitwy polegała na uregulowaniu oddechu poprzez powtarzanie modlitwy Jezusowej: “Panie Jezu Chryste, Synu Boga Żywego, zmiłuj się nade mną, grzesznikiem". Modlitwa ta jest powtarzana nieustannie, zanim nie zstąpi z ust i umysłu do serca. Gdy to nastąpi, pokój Chrystusa wlewa się w serce modlącego, a światło Chrystusa świeci nad nim i wokół niego. Światło to, podobnie jak światło Przemienienia Chrystusa, może być widziane cielesnymi oczyma.

Św. Grzegorz Palamas twierdził, że doświadczenie świętych hezychastów jest autentyczne, gdyż jest podobne do doświadczenia uczniów na Górze Tabor. Od strony teologicznej doświadczenie to wyjaśnić można poprzez rozróżnienie pomiędzy istotą i energiami Boga. Światło, będące “niestworzonym światłem" bądź “niestworzoną energią" Boga, “może ku nam zstępować", natomiast istota Boga “pozostaje nieosiągalna" (św. Bazyli Wielki).

Dalszy ciąg na następnej stronie

Po upadku Konstantynopola nastąpił stopniowy regres życia monastycznego. W XVI w. osiągnęło ono najniższy poziom. W odpowiedzi na ten problem wielu mnichów, zwłaszcza na Świętej Górze, pozostawiło macierzyste monasteryi udało się do monasterów idiorytmicznych, zakładając skity (gr. sketai) zależne od głównych monasterów z bardziej rygorystycznym typikonem (regułą). Jednak patriarchowie Jeremiasz II z Konstantynopola, Sylwester z Aleksandrii oraz Sofroniusz z Jerozolimy rozpoczęli walkę z idiorytmiczny mmonastycyzmem, w ten sposób wstrzymując jego rozwój. Monastycyzmcenobityczny chwilowo zwyciężył, lecz wkrótce wszystko powróciło do wcześniejszego stanu. Wiele monasterów na Świętej Górze, w tym również Wielka Ławra, stały się idiorytmiczne. Dzisiaj idiorytmicznymonaster może stać się cenobityczny, ale nie odwrotnie. Być może to zagwarantuje, że zorganizowane życie monastyczne ostatecznie zwycięży, zgodnie z bazyliańskim ideałem monastycyzmu.

Monastycyzm odgrywał również ważną rolę za czasów Imperium Otomańskiego. Mnisi zachowywali żywą wiarę oraz podtrzymywali grecką kulturę i literaturę. Nie tylko kontynuowano edukację duchowieństwa w monasterach, lecz stały się one “tajnymi szkołami" dla wszystkich Greków pod okupacją turecką. W ten sposób mnisi uchronili chrześcijańskie narody przed asymilacją z Turkami i dzięki temu stali się naturalnymi przywódcami narodowego oporu wobec okupanta. Nie jest przypadkiem, że rewolucja grecka rozpoczęła się w 1821 r. w monasterze Święta Ławra {Hagia Laura) na Peloponezie, a metropolita Germanos z Palaios Patras wznosił sztandar rewolucji i błogosławił grecką armię wyzwoleńczą.

Wspólnota monastyczna na Świętej Górze Athos

Życie monastyczne istniało na Górze jeszcze przed X w. Na Athosie żyło wielu anachoretów, zwłaszcza w okolicy Ierissos. Pustelnicy mieszkali w celach (gr. kellia). Niektóre cele były budowane dla wielu anachoretów. Inni zamieszkiwali domostwa zwane“monasterami". Dwa takie monastery istniały na Świętej Górze przed X w., a mianowicie Zographou i Xeropotamou.

Monastycyzm cenobityczny, uważany za początek Wielkiej Republiki Mnichów na Świętej Górze, pojawił się w 963 r., kiedy mnich AtanazyAthonita zbudował cenobitvcznv Monaster Wielka Ławra (Meghisti Laura) przy pomocy cesarza Nicefora Fokasa i przy dalszym wsparciu cesarza Jana Tzimiskesa. Gruzini, Rusini, Serbowie, Bułgarzy i Rumuni dołączyli do Greków, by ukształtować panprawosławną wspólnotę — “Republikę Mnichów".

Każdy z monasterów miał swojego ihumena. Był on, jako wybrany Protos, wprowadzany na urząd przez samego cesarza. Idąc za przykładem Wielkiej Ławry, której nadano status autonomiczny, wszystkie monastery uważano za monastery cesarskie, które nie podlegały jurysdykcji Kościoła. Zmieniło się to za czasów cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118), który nadał patriarchom prawo nadzorowania monasterów (Nowela 37). W ten sposób wszystkie monastery stały się “stauropigiczne" i patriarsze. Patriarcha mianował biskupa lerissos swoim reprezentantem na Świętej Górze.

Zwiększenie się ilości idiorytmicznych monasterów pod okupacją turecką miało wpływ na Świętą Górę. Monastery zostały pozbawione swoich ihumenów w ciągu XVII w. Zostali oni zastąpieni przez dwóch lub trzech “opiekunów" wybieranych co roku spośród mnichów. Odpowiedzialnego za sprawy dotyczące wszystkich monasterów (gr. Protos) zastąpiono czterema “zarządcami" (gr. Epistatai), którzy zmieniali się każdego roku. Jednego z nich wybierano na głównego “doradcę" (gr. Protepistatis), jako “pierwszego pośród równych". Republika obecnie składa się z dwudziestu monasterów, które mają swoich przedstawicieli w Synaxis. Spotykają się oni dwa razy do roku lub w zależności od potrzeb. Przedstawiciel Wielkiej Ławry przewodniczy Synaxis. Podstawą tego jest Typikon, ustanowiony w 1783 r. przez patriarchę Konstantynopola Gabriela IV, który ciągle pozostaje normą, regulującą życie athonickiej republiki mnichów.

Monastycyzm prawosławny dzisiaj

Wraz z nawróceniem Słowian w IX i X w. monastycyzm przeniknął również do krajów słowiańskich, gdzie bujnie rozwija się do dzisiaj pomimo komunistycznego ucisku. Wielkie monastery w Rosji — Zagorsk (obecnie Sergiejew Posad), Pustelnia Optino i Wałaam — kontynuują tradycję hezychastyczną. Spośród wielkich mnichów i ojców duchowych, którzy ją krzewili, wystarczy wspomnieć św.Nila Sorskiego (1433-1508), św.Serafima z Sarowa (1759-1833) oraz ojca Jana Kronsztadzkiego (1829-1908), żonatego kapłana. Monastycyzm prężnie rozwija się dzisiaj w Rumunii, Serbii, a nawet w Bułgarii.

Na Athosie dokonuje się imponująca odnowa monastycyzmu. W kilku monasterach zamieszkali ostatnio młodzi, wykształceni i entuzjastyczni mnisi, którzy zaszczepili na Świętej Górze nowe życie i nową duchowość, bliższą duchowości św. Bazylego Wielkiego. Przykładem może być Monaster Stavronikita. Pod kierunkiem wielkich duchowych ojców, jak ojciec Efrem — ihumen Mo-nasteruPhilotheou, ojciec Emilianos — ihumen Monasteru Simo-nopetra oraz ihumen Vassilios z Monasteru Stavronikita/monasty-cyzm rozkwita dzisiaj na Świętej Górze zarówno pod względem duchowym, jak i intelektualnym. Obecnie zwyciężył i coraz bardziej się umacnia monastycym typu cenobitycznego.

W dzisiejszych czasach ma miejsce odnowa monastyczna prawie na wszystkich prawosławnych ziemiach, jako reakcja na materialnego ducha tak powszechnego we współczesnym społeczeństwie. Do najbardziej aktywnych, oprócz Góry Athos, należą również monastery greckie: Monaster Longovarda, Nea Makri i Monaster św. Jana na Patmos.