10 najwybitniejszych polskich kalwinistów

publikacja 27.01.2003 16:20

Zwolennicy reformacji odgrywali dużą rolę w kulturze polskiej w XVI i XVII wieku. Jako pierwsi pojawili się w Polsce luteranie, na początku XVII w. ważną rolę odgrywali arianie. Ale w II połowie XVI stulecia – "złotego" wieku naszej kultury, dominowali ewangelicy reformowani, dla których najbliższe były idee Jana Kalwina, działającego w Szwajcarii francuskiego teologa.

Większość humanistów w tamtych czasach nie była "przypisana" na zawsze do określonego Kościoła. Byli to ówcześni intelektualiści – ludzie poszukujący, którzy odrzucali średniowieczny Kościół katolicki, ponieważ uważali go za skostniały, nie idący z duchem czasu. Często zmieniali poglądy, przechodząc z jednego obozu reformacji do drugiego. Zarówno Mikołaj Rej jak i Andrzej Frycz Modrzewski zaczynali od luteranizmu, a pod koniec życia stali się kalwinistami.

Po reformach soboru trydenckiego (1545-1563) również Kościół katolicki zaczął z powrotem "przyciągać" humanistów. Na naszej liście uwzględniamy tylko tych, którzy do końca życia uważali się za ewangelików.

W XIX i XX wieku zdarzało się, że ludzie zmieniali wyznanie z innych przyczyn, nie związanych z poszukiwaniem drogi do Boga. Ponieważ Kościół Ewangelicko-Reformowany nie uznaje małżeństwa za sakrament, a śluby cywilne nie były wówczas praktykowane, wielu rozwodników "zmieniało wyznanie", by ożenić się ponownie. Nie uwzględniamy ich na tej liście, choć byli wśród nich tak wybitni ludzie jak Stefan Żeromski.

1. Mikołaj Rej z Nagłowic (1505-1569), poeta, prozaik i tłumacz zwany ojcem literatury polskiej, jeden z pierwszych pisarzy tworzących w języku polskim.

Był szlachcicem, pochodził z Żurawna. Nauki pobierał w latach 1514-1518 w Skalbmierzu, Lwowie i na Akademii Krakowskiej. Był dobrym gospodarzem, m.in. założył miasteczka Rejowiec i Oksza (nazwa herbu Rejów), stając się człowiekiem zamożnym. Brał udział w życiu politycznym, wielokrotnie był posłem na sejm, ciesząc się dużym autorytetem. Początkowo wyznawał luteranizm, szybko jednak przeszedł na kalwinizm. Często uczestniczył w synodach kalwińskich, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły.

Wspierał energicznie reformację także w swoich pismach, np. w popularnym zbiorze kazań "Postylla Pańska" (1557) i komentarzu do biblijnej księgi "Apokalipsis" (1565). Dokonywał licznych przeróbek dzieł autorów zagranicznych i starożytnych (Cyceron, Seneka), nadając im dydaktyczną wymowę.

Sięgał także po wzorce średniowieczne, które unowocześniał, np. misteryjny "Żywot Józefa" (1545) i moralitetowy "Kupiec" (1549).
Wiele uwagi poświęcał przemianom społecznym w Polsce, m.in. w "Krótkiej rozprawie pomiędzy panem wójtem i plebanem" (1543), "Zwierciadle" (1568). W "Wizerunku własnym człowieka poczciwego" (1558), przeróbce dzieła włoskiego humanisty M. Palingeniusa, ukazał obraz świata ziemiańskiego, a także chłopskiego z punktu widzenia humanisty. Czasem pisał pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek.

2. Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503-1572), najwybitniejszy pisarz polityczny epoki staropolskiej, reformator społeczny, teolog.
Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, był dziedzicznym wójtem gminy Wolbórz.

Wykształcenie zdobył w Akademii Krakowskiej. Potem przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego, a potem biskupa poznańskiego J. Latalskiego.

Przebywając w Wittenberdze zetknął się z Marcinem Lutrem i przeszedł na luteranizm. Pracując w służbie Jana Łaskiego – protestanckiego humanisty i bratanka arcybiskupa – prymasa (noszącego to samo imię i nazwisko), zbliżył się do środowiska kalwińskiego. Pod koniec życia przeszedł na kalwinizm.

W 1547 roku został sekretarzem króla Zygmunta Augusta. W 1553 osiadł w dziedzicznym Wolborzu. Swe najważniejsze dzieło "O poprawie Rzeczypospolitej" (De republica emendanda) (wydanie częściowe po łacinie w Krakowie 1551, całość w Bazylei 1554, częściowy przekład polski z łaciny 1577) poświęcił programowi przebudowy państwa w kierunku równości wszystkich obywateli wobec prawa, monarchii scentralizowanej, laicyzacji wychowania i oświaty itp.
Jego pozostałe ważne dzieła to traktat "Lascius, czyli o karze za mężobójstwo" oraz "Mowa Perypatetyka Prawdomówcy".

W pośmiertnie wydanej rozprawie "Silvae quator" (1590) domagał się równouprawnienia różnych wyznań, głosząc irenizm (zasada Erazma z Rotterdamu o pokoju i zgodzie między religiami). Zyskał międzynarodowy rozgłos.

3. Jan Amos Komeński (1592-1670), brat czeski, twórca nowożytnej pedagogiki.

Był Czechem. Umieszczamy go jednak wśród polskich kalwinistów ponieważ przez prawie 30 lat mieszkał, działał i tworzył w naszym kraju, wywierając ogromny wpływ na polską kulturę. Zreformował szkołę braci czeskich, wprowadzając nowe metody nauczania.

W latach 1628-1656 (z niewielkimi przerwami) był nauczycielem i dyrektorem gimnazjum w Lesznie Wielkopolskim. Postulował wprowadzenie powszechności nauczania i wychowania dzieci wszystkich warstw społecznych. Językiem wykładowym w szkole elementarnej miał być język ojczysty. Opracował systemy jednolitego szkolnictwa ogólnego i stworzył podstawy systemu klasowo-lekcyjnego. Sformułował podstawowe zasady nauczania, m.in. zasadę poglądowości. Głoszone przez niego poglądy były na owe czasy bardzo postępowe i wywarły duży wpływ na rozwój pedagogiki.

Jego największe dzieło to "Wielka dydaktyka" (1657). Ponadto napisał wiele podręczników nauczania poglądowego.

4. Jan Łaski (1499-1560), humanista, wybitny organizator ruchu reformacyjnego.

Był bratankiem Jana Łaskiego, prymasa Polski. Od 1538 do 1556 roku przebywał we Francji i Anglii. Był uczniem słynnego filozofa Erazma z Rotterdamu. Propagował idee Jana Kalwina. Zmuszony do opuszczenia Francji i Anglii wrócił do Polski. Pracując w małopolskim zborze kalwińskim dążył do ujednolicenia teorii i zbudowania materialnych podstaw protestantyzmu. Chciał stworzyć Kościół narodowy.

Utrzymywał bardzo bliskie osobiste i korespondencyjne kontakty z działaczami reformacji w krajach Europy Zachodniej. Mimo że po powrocie z zagranicy pracował w Polsce tylko cztery lata uważa się go za głównego twórcę siły polskiego kalwinizmu w końcu XVI wieku i duchowego ojca Ugody Sandomierskiej – zawartego w 1570 roku porozumienia pomiędzy trzema największymi odłamami reformacji: luteranizmem, kalwinizmem i braćmi czeskimi.

Uważany jest także za twórcę obowiązującego dziś synodalno-prezbiterialnego ustroju Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

5. Jakub Ostroróg (ok. 1516-1568), magnat, działacz reformacyjny. Był wielokrotnym posłem na sejmiki i sejmy. Zwolennik silnej władzy królewskiej, w 1566 r. otrzymał od Zygmunta Augusta urząd starosty generalnego Wielkopolski. Należał do Jednoty Braci Czeskich, która później połączyła się z kalwinistami. Brał w opiekę i udzielał schronienia współwyznawcom w swych dobrach w Wielkopolsce. Opowiadał się za zwołaniem soboru narodowego i zjednoczeniem wyznań protestanckich.

6. Mikołaj Radziwiłł, zwany Czarnym (1515-1565), książę, brat stryjeczny Barbary Radziwiłówny, żony Zygmunta Augusta.

Od 1550 r. kanclerz wielki litewski, od 1551 także wojewoda wileński, od 1554 marszałek wielki litewski. Twórca potęgi rodowej Radziwiłłów. W 1547 r. wysłany przez Zygmunta Augusta na dwór cesarza Karola V, uzyskał dla siebie i swej rodziny tytuł książąt Rzeszy, W 1549 r. potwierdzony przez króla polskiego.

Ożeniony z Elżbietą Szydłowiecką, przejął olbrzymi majątek w Koronie. Dążył do wywyższenia swego rodu i panowania na Litwie.
Przeciwnik Unii Lubelskiej, łączącej Polskę z Litwą, został odsunięty przez króla od wpływu na politykę państwa.

Od 1555 r. zajął się działalnością religijną. Zerwał z katolicyzmem, zasłynął jako protektor kalwinizmu. Zakładał w swych dobrach zbory i szkoły. Był fundatorem wydania Biblii brzeskiej (1563), zwanej też radziwiłłowską.


7. Piotr Statorius Stojeński (?-1591), pisarz, pedagog, autor pierwszej gramatyki języka polskiego. Z pochodzenia Francuz. Studiował w Lozannie, następnie osiadł w Genewie, gdzie był m.in. uczniem Jana Kalwina. Po przyjeździe do Polski był od 1556 nauczycielem, a od 1561 kierownikiem protestanckiego gimnazjum w Pińczowie. Wraz z G. Orszakiem był współautorem programu reformy szkoły, tzw. "Urządzenia", ogłoszonego w 1558 lub 1559 – pierwszej ustawy szkolnej w Polsce. Opracował także pierwszą kompletną gramatykę języka polskiego: "Polonicae grammatices institutio" (1568). W 1568 przybrał nazwisko Stojeński.

8. Andrzej Wolan (ok. 1530–1610), teolog, pisarz, zwany papieżem kalwinistów litewskich. Był sekretarzem królów polskich: Zygmunta II Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, posłem na sejm, niejednokrotnie wysyłanym w misjach dyplomatycznych W licznych łacińskich pismach teologicznych wzywał do połączenia Kościoła ewangelicko-reformowanego z ewangelicko-augsburskim. W dziele "O wolności Rzeczypospolitej albo szlacheckiej" (De libertate politica sive civili) (1572, wyd. pol. pt. 1606) zawarł krytykę obyczajów szlacheckich oraz sądownictwa.

9. Grzegorz z Żarnowca (ok. 1528–1601), teolog, najsłynniejszy kaznodzieja kalwiński, minister zboru małopolskiego. Brał udział w przygotowaniu Zgody Sandomierskiej (1570) – porozumienia między polskimi luteranami, kalwinistami i braćmi czeskimi. Dzięki żarliwym kazaniom o treści społeczno-politycznej był nazywany kalwińskim Skargą. Wydał dwutomowy zbiór kazań pt. "Postylla, albo wykład ewangeliej" (1580–83).

10. Karol Bogumił Diehl (1765–1831), działacz narodowy, oświatowy i charytatywny, ksiądz ewangelocko-reformowany. Był członkiem Izby i Dyrekcji Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, w latach 1809–1814 posłem na sejm i członkiem Komisji Prawodawstwa Cywilnego (gdzie występował jako zwolennik Kodeksu Napoleona i jedności Polski z Litwą). Współpracował m.in. ze Stanisławem Staszicem.

Należał również do Towarzystwa Dobroczynności i Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Od 1817 wraz z S. Lindem reprezentował ewangelików polskich w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa Kongresowego. Od 1828 był prezesem Generalnego Konsystorza Ewangelickiego Królestwa Polskiego, jednoczącego polskich Ewangelików. Główne prace: "Głos księdza" (1811) i "Do duchowieństwa ewangelickiego w Polsce" (1812).