Kościół Staroluterański

ks. Jan Gross

publikacja 22.11.2010 10:02

Samodzielny Kościół Ewangelicko – Luterański (SELK - Selbstendige Evangelisch-Lutherische Kirche) w swej tradycji i nauce nawiązuje, podobnie jak nasz Kościół (Ewangelicko-Augsburski w RP) bezpośrednio do XVI wiecznej Reformacji w Niemczech rozpoczętej przez mnicha augustiańskiego i profesora teologii w Wittenberdze ks. dr. Marcina Lutra, którego początek datuje się na 31 października 1517 r.

Kościół Staroluterański Henryk Przondziono/Agencja GN Figura Marcina Lutra

Samodzielny Kościół Ewangelicko-Luterański w Niemczech

SELK powstał niestety z podziału pierwotnego Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Niemczech, dokładnie 300 lat po reformacji wittenberskiej. Dnia 31 października 1817 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II, sam będąc wyznania ewangelicko-reformowanego (kalwińskiego), ogłosił dekretem gabinetowym unię pomiędzy Kościołem Ewangelicko – Luterańskim (Augsburskiego Wyznania) a Ewangelicko – Reformowanym (kalwińskim - Helweckiego Wyznania). Tak powstał w roku 1817 w ówczesnych Prusach Kościół Ewangelicko – Unijny.

Powstaniu tego Kościoła patronował i wiedzą teologiczną przy jego powstaniu służył wielki filozof i teolog protestancki Fryderyk Ernest Daniel Schleiermacher (1768 - 1834). Urodził się we Wrocławiu, gdzie jego ojciec był kapelanem wojskowym. Mieszkał następnie w Hołdunowie [Anhalt] na Górnym Śląsku, pomiędzy Tychami a Mysłowicami, gdzie założona została w roku 1770 składająca się z ewangelików – reformowanych z Małopolski, z Niemiec i z 303 reformowanych uciekinierów z wioski Kozy koło Wadowic, Bielska - Białej, jedyna parafia ewangelicko-reformowana na Górnym Śląsku.

Część luteran śląskich nie chciała przyjąć unii administracyjnej, nie chciała odstąpić od luterańskiego wyznania wiary zawartego w Księdze Konkordii (Liber Concordiae - Księga Zgody) z roku 1580, a przede wszystkim nie chciała odstąpić od Niezmiennej Konfesji Augsburskiej w roku 1530 (Invariata). Chcieli zachować swoją tożsamość luterańską wyrażoną w dotychczasowej luterańskiej wierze w realną obecność Ciała i Krwi Pańskiej w chlebie i winie podczas Wieczerzy Świętej, w odróżnieniu od kalwińskiej nauki o obecności tylko duchowej, a nie realnej, substancjalnej i rzeczywistej, lub zwingliańskiej, która naucza, że ten Sakrament sprawowany jest jedynie na pamiątkę śmierci Chrystusa, a chleb oznacza Ciało Chrystusa, wino natomiast oznacza Krew Chrystusa.

Nakazując unię Fryderyk Wilhelm II narzucił też luteranom, podobnie jak kalwinom, rabinom i prawnikom, jednolity „strój urzędowy” w postaci czarnej profesorskiej togi z białą befką pod brodą, lub kryzą wokół szyi, który luteranom miał zastąpić ich dotychczasowy ”strój liturgiczny” sięgający czasów starożytnego Kościoła: alby i stuły, oraz ornatu (casula) do sprawowania Sakramentu Ołtarza, jak również komży i stuły używanej podczas sprawowania innych obrzędów kościelnych. Stuła i ornat miał kolor liturgiczny danego okresu roku kościelnego. Unia pruska pozostawiła te kolory jedynie na ołtarzu i ambonie (antependia).

Unijny Kościół i unijne parafie celowo zastąpiły określenia takie jak: luterański, kalwiński, augsburski, helwecki, reformowany jednym słowem „ewangelicki”, aby w ten sposób pozbawić własnej tożsamości tych, którzy czuli się luteranami lub kalwinami. I tak pozostało po dzień dzisiejszy w Kościołach Unijnych, które często w swej nazwie już nie posiadają określenia „unijny”, a tylko nazywają się „Kościołem Ewangelickim.” Sprzyjał temu pietyzm, oraz racjonalizm i liberalizm.

Wprowadzenie nowej agendy tzn. księgi liturgicznej dla księży, zawierającej porządek nabożeństwa, oraz obrzędów kościelnych, wywołało w latach 1822-1834 liczne strajki wśród duchowieństwa oraz w parafiach. Luteranie nie chcieli przyjąć liturgii reformowano – luterańskiej, jaką oferowała nowa Agenda, jak również nowego stroju urzędowego, jakim była tylko reformowana czarna toga. (W Świdnicy po dzień dzisiejszy w oszklonej szafie w zakrystii pozostały barwne stroje liturgiczne Kościoła Luterańskiego). Przez różne kompromisy, w tym wydania nowych kompromisowych agend, niektórzy luteranie zaprzestali strajków, a nowa liturgia i strój liturgiczny przedostały się także do krajów, w których unia nie była znana (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Bawaria, nawet niektóre kraje skandynawskie, za wyjątkiem Szwecji, gdzie pozostano przy całym liturgicznym bogactwie luteranizmu.

Centrum walki przeciw unii staropruskiej stał się Wrocław. Inicjatorem opozycji był ks. Jan Gotfryd Scheibel, profesor teologii i od roku 1827 proboszcz parafii przy kościele św. Elżbiety, który w owych czasach był kościołem katedralnym Wrocławia. Ks. Jan G. Scheibel – człowiek uczony, profesor zwyczajny teologii luterańskiej, dogmatyk, doskonały znawca pietyzmu, bez reszty oddany niczym nieskażonemu luteranizmowi, gorący przeciwnik racjonalizmu XIX wiecznego uważany jest za „ojca Kościoła Staroluterańskiego” i kaznodzieję ”przebudzeniowego” Wrocławia. Jego natchnione kazania ściągały setki wrocławian do kościołów.

Konflikt przybrał na sile, gdy 15 marca 1830 r. Królewski Konsystorz dla Śląska z siedzibą we Wrocławiu wydał dekret, na mocy którego do 3. niedzieli po Trójcy Świętej nakazał wprowadzenie nowej agendy z rytem unijnym. Ks. proboszcz Scheibel w piśmie z dnia 3 maja prosi króla pruskiego, aby pozostawił w kościele św. Elżbiety liturgię wg rytu luterańskiego tzn. wg Agendy wittenberskiej, ale król jako „summus episcopus” = „najwyższy biskup” nie wyraził takiej zgody. Co więcej, zasuspendował zarówno księdza, jak i całą prowincję. Dwa lata później w roku 1832 ks. prof. Scheibel opuścił Wrocław i udał się „na wygnanie” najpierw do luterańskiej Saksonii, a w roku 1838 do Bawarii, gdzie znalazł nową Ojczyznę, w której pozostał do końca swego życia bardzo ceniony przez Bawarczyków. Ziemską ojczyznę opuścił na zawsze w wieku 60 lat, dnia 21 marca 1843 r. w Norymberdze i przeszedł do Ojczyzny niebiańskiej, do domu Ojca.

Staroluteranie na Śląsku stworzyli niezależny od króla Kościół Luterański, który doznał licznych prześladowań. Zdarzały się aresztowania, pozbawiano ich świątyń. Do walki o zachowanie czystego luteranizmu, a więc dawnego luteranizmu zgodnego z księgami symbolicznymi, stanęło wiele parafii i księży luterańskich zarówno na Śląsku, jak i na wielu miejscach Prus i innych landach, w których król pruski miał swój wpływ i władzę. W walce ze „staroluteranami” stosowano przemoc, jak np. w Brzegu nad Odrą, gdzie ludność nie chciała uczestniczyć w nabożeństwach unijnych z nową liturgią unijną pozbawioną wielu elementów luterańskich i nie chciała mieć księży ubranych w czarne pruskie togi. Królewskie wojsko gromadziło ludzi w starym, olbrzymim kościele św. Mikołaja, po czym zamykano ich na czas trwania nabożeństwa. Liczono, że w ten sposób przyzwyczai się ich do Kościoła Unijnego.

Niektórzy prześladowani luteranie w latach 1834 - 1839 opuścili swój kraj i wyjechali do Australii, do Ameryki, gdzie dzisiaj istnieją wielomilionowe samodzielne Kościoły luterańskie, np. dzisiaj liczący 2,6 miliona Lutheran Church-Missouri Synod w USA, Lutheran Church-Canada, względnie też bardzo ortodoksyjny i z tego powodu nieutrzymujący wspólnoty ołtarza z innymi samodzielnymi Kościołami luterańskimi Kościół Wisconsin Synod w USA, który ma swoją misję w niektórych nowych Krajach Unii Europejskiej, Rosji Ukrainie i Białorusi.

Nie wszyscy staroluteranie opuścili swoją Ojczyznę, gdyż następca króla Fryderyka Wilhelma III, jego bratanek król Fryderyk Wilhelm IV w roku 1840 wydał nową ustawę zezwalającą na działalność Kościoła Staroluterańskiego, który odtąd przyjął nazwę: „Kościół Ewangelicko – Luterański w Prusach” z siedzibą we Wrocławiu. Po ogłoszeniu tej ustawy, już w roku 1843 rządy w Prowincji Śląskiej, w wrocławskiej metropolii przejął jako generalny superintendent (biskup) ks. prof. dr August Hahn (1772-1863), wydawca nowego śpiewnika, uczony, który na ile mu ustawa pozwalała starał się odrodzić luteranizm i zatrzymać staroluteran przy Kościele Unijnym. Właśnie on dwa lata przed swoją śmiercią poświęcił w dniu 29 października 1861 roku nowy kościół ewangelicki p.w. św. Jana w Mikołowie na Górnym Śląsku, którego wystrój mimo, że jest luterański, zawiera już jednak akcenty unijne (luterańskie, reformowane i hernhuckie) jak np. ambonę „ekumeniczną” z płaskorzeźbami: Marcina Lutra, Jana Kalwina, Ulricha Zwingliego i Mikołaja Zinzendorfa.

Małe parafie staroluterańskie znajdowały się na całym Śląsku Pruskim m.in. w takich miejscowościach jak: Wrocław, Wałbrzych, Brzeg n. Odrą, Gliwice, Racibórz, na Opolszczyźnie, czy też w 110 parafiach na Pomorzu i Wielkopolsce, które w siedem lat po uznaniu ich za pełnoprawny Kościół w roku 1847 liczyły razem 19.000 wiernych (Zielona Góra, Leszno, Piła, Czarnylas, Koszalin, Kołobrzeg, Świnoujście, Słupsk, Toruń, Trzebiatów, Poznań i inne. Dzisiaj większość dawnych staroluterańskich świątyń przejął po 1945 roku Kościół Ewangelicko – Augsburski w Polsce, Kościół Ewangelicko – Metodystyczny, Kościół Prawosławny, Kościół Polskokatolicki,  a najwięcej kościołów przejął Kościół Rzymsko - Katolicki.

Po II wojnie światowej siedziba władz Kościoła Staroluterańskiego została przeniesiona z Wrocławia najpierw do Elberfeld, a od roku 1972 do Hanoweru. Wspólnie z innymi samodzielnymi (a więc niezależnymi od tzw. Kościołów Krajowych -„Landeskirchen”) konfesyjnymi Kościołami luterańskimi na terenie Niemiec, zjednoczyli się w roku 1972 tworząc Samodzielny Kościół Ewangelicko – Luterański Niemiec (w skrócie: SELK).

Luterański Kościół SELK z powodów zasadniczych nie należy ani do EKD – Ewangelickiego Kościoła Niemiec, ani do Światowej Federacji Luterańskiej, a ze Zjednoczonym Kościołem Ewangelicko – Luterańskim w Niemczech [VELKD] i jego organami (np. Martin-Luther Bund w Erlangen, lub Gustav-Adolf-Werk w Lipsku), choć utrzymuje braterskie kontakty, nie utrzymuje wspólnoty ambony i ołtarza, podobnie jak w niemieckiej Radzie Ekumenicznej, której jest członkiem.

Wraz z 5 milionową rodziną luterańską na świecie nie należącą do ŚFL, Kościół ten jest członkiem International Lutheran Council (Międzynarodowa Rada Luterańska), konfesyjnych Kościołów, które wyznają swoją wiarę zgodnie z Pismem Świętym wyłożonym w Księdze Zgody z roku 1580.

Samodzielny Kościół Ewangelicko – Luterański ma na terytorium Niemiec 127 parafii i liczy 36.572 ochrzczonych i zapisanych w księgach parafialnych (nie licząc sympatyków). Struktura wg wieku przedstawia się następująco: 16,83% w wieku od 0 do 17 lat, 24,77% w wieku od 18 do 39 lat, 32,84% w wieku od 40 do 65 lat, oraz 25,56% ponad 65 lat. Niestety, notuje się nieznaczny spadek staroluteran w Niemczech. Do Kościoła należą jednak znaczące w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym osoby.

Aktualnie na czele Kościoła stoi Biskup Kościoła który ma swoją siedzibę w Hanowerze. Od 25 czerwca 2006 r. Biskupem Kościoła jest ks. Hans-Jörg VOIGT, który w Dzień Narodzin św. Jana Chrzciciela został uroczyście konsekrowany przez biskupów staroluterańskich, oraz przez konsekrowanych biskupów posiadających „sukcesję apostolską” tych Kościołów, które utrzymują z SELK braterskie kontakty, jak np.: Łotwa – arcybiskup Janis Vanags, Polska – biskup Tadeusz Szurman, Czechy – biskup Vladyslav Volny. Biskup Hans-Jörg VOIGT brał z tego powodu czynny udział w Czeskim Cieszynie w konsekracji i instalacji ks. biskupa dr. Stanisława Piętaka [SCEAV].

Jaka jest nauka SELKu?

1. Swoją wiarę opierają, jak inni luteranie na jedynym źródle wiary i nauki chrześcijańskiej, którym jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu z jego kanonicznymi księgami napisanymi przez świętych mężów Bożych natchnionych Duchem Świętym (inspiracja werbalna – każde słowo natchnione).

2. Wykładnikiem tej wiary są księgi symboliczne (wyznaniowe) zawarte w Księdze Konkordii (Liber Concordiae) z roku 1580, którą także nasze Kościoły uważają za „norma normata”.

3. Nabożeństwo z Sakramentem Ołtarza, który jest często sprawowany, stanowi centrum życia religijnego luteranizmu, przez ks. dr. Marcina Lutra i księgi symboliczne luteranizmu nazywane także „mszą świętą”, jednak bez charakteru ofiarniczego tzn. jako bezkrwawego powtórzenia krwawej ofiary Chrystusa, lecz jako jej uobecnienie i dziękczynienie (Eucharystia) za niepowtarzalną ofiarę Chrystusa na krzyżu Golgoty. W tym Sakramencie jest Jezus prawdziwie, realnie i substancjalnie obecny ze swoim Ciałem i swoją Krwią, które daje nam na odpuszczenie grzechów. W ten sposób wierzący tworzą z Nim, jak i z wierzącymi braćmi i siostrami bliską społeczność.

4. Chrzest święty jest sakramentem koniecznym do zbawienia i udzielają go, jak wszyscy luteranie, zarówno niemowlętom, dzieciom wierzących rodziców, jak również dorosłym, którzy uwierzyli w Jezusa Chrystusa i nie zostali ochrzczeni w dzieciństwie.

5. Spowiedź praktykowana jest jako „spowiedź powszechna” przed ołtarzem, jak również jako „spowiedź prywatna”, indywidualna, lub osobista. Ordynowany duchowny (ksiądz, biskup, ale nie diakon) kończy spowiedź udzieleniem absolucji, czyli rozgrzeszenia w imieniu i z rozkazu samego Jezusa Chrystusa.

6. SELK tak jak wszyscy chrześcijanie wierzy w Trójjedynego Boga z Jego jednością jako Ojca, Syna i Ducha Świętego.

7. Wierzą, że wszyscy ludzi odeszli od Boga przez grzech i nikt sam z siebie i o własnych siłach nie może się wyrwać z tego stanu. To uczynił za ludzi i dla ludzi na krzyżu Golgoty Syn Boży Jezus Chrystus, który wszystkich pragnących zbawienia zaprasza do siebie. Kto w Niego uwierzy ma życie wieczne i zbawienie.

8. Dlatego nikogo nie głoszą w świątyniach, jak tylko Jezusa Chrystusa i to tego ukrzyżowanego i zmartwychwstałego, który jest jedyną drogą do zbawienia, jedynym Orędownikiem i Zbawicielem.

9. Kościół Staroluterański [SELK] nie utrzymuje wspólnoty ołtarza i ambony (interkomunii i intercelebracji) z tymi Kościołami, które inaczej nauczają i wykładają swą wiarę niż to jest zawarte w Biblii i księgach symbolicznych luteranizmu (np. liberalnie). Liberalizm protestancki niektórych Kościołów jest przeszkodą w utrzymaniu tej jedności wiary i nauki.

10. SELK jest Kościołem otwartym „dla wszystkich, ale nie dla wszystkiego”.(Biskup Erich Leich z Eisenach: „Die Kirche ist fűr alle, aber nich fűr alles.”)

 

Strona SELK: www.selk-deutschland.de