Patriarchat Moskiewski: Od rozłamu do jedności

Początki rozłamu

Rozłam w prawosławiu rosyjskim sięga rewolucji październikowej 1917, gdy władzę w ówczesnej Rosji objęli bolszewicy, odłam Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, któremu przewodniczył Władimir Lenin. Od początku nie kryli oni swego radykalizmu, a nawet ekstremizmu w sprawach politycznych, społecznych, gospodarczych i innych oraz nienawiści wobec religi, którą uważali za "opium dla ludu", a więc że ogłupia i zatruwa umysły ludzi. Toteż gdy doszli do władzy 7 listopada 1917 w Piotrogrodzie, dla Kościoła oznaczało to nadejście wyjątkowo trudnych i bolesnych czasów.

Już nazajutrz nowi rządcy państwa wydali Dekret o ziemi, pozbawiający Kościół i duchowieństwo prawa do własności ziemskiej. Inny dekret - z 4 grudnia (17, według nowego stylu, czyli kalendarza gregoriańskiego) przekazywał wszystkie majątki, łącznie z kościelnymi i klasztornymi, w ręce państwa. Jeszcze do końca tegoż roku wydano kilka innych podobnych dokumentów, osłabiających pozycje Kościoła prawosławnego: o odebraniu mu instytucji oświatowych - seminariów i akademii duchownych (11 [24] grudnia) oraz o unieważnieniu ślubów kościelnych i wprowadzeniu zamiast nich związków cywilnych (18 [31] grudnia). A 20 stycznia (2 lutego) 1918 bolszewicy wydali osławiony Dekret o oddzieleniu Kościoła od państwa i szkoły od Kościoła, który na całe dziesięciolecia zaważył zarówno na stosunkach państwowo-kościelnych, jak i na miejscu wiary w Rosji.

W owym czasie, od 15 (28) sierpnia 1917 obradował w Moskwie Sobór Lokalny - najwyższy organ rosyjskiego prawosławia. Było to pierwsze tego rodzaju zgromadzenie od 217 lat, czyli od czasu, gdy Piotr I nie pozwolił w 1700 wybrać nowego patriarchy i de facto zniósł instytucję Soboru. 5 listopada 1917 ponad 500 uczestników Soboru - biskupów, księży, mnichów i świeckich wybrało nowego zwierzchnika Kościoła w osobie patriarchy Tichona (Bieławina). Ale w 1918 zgromadzenie to, mające szanse odegrać wielką rolę w przeprowadzeniu niezbędnych reform w Kościele i przystosowaniu go do nowych warunków, zostało przerwane, bez formalnego zamknięcia go. Bolszewicy zabrali bowiem budynki i inne nieruchomości kościelne oraz skonfiskowali bankowe rachunki Kościoła. Ostatnia, trzecia, część Soboru trwała, z przerwami, od 19 czerwca (2 lipca) do 7 (20) września 1918.

Powstaje Kościół "zagraniczny"

W takich to okolicznościach, na ziemiach zajętych przez wojska "białych", czyli przeciwników bolszewików w warunkach trwającej wówczas w Rosji wojny domowej, zaczęły się tworzyć jakby "zastępcze" struktury Kościoła. Były to tzw. Wyższe Tymczasowe Zarządy Kościelne (WWCU). W listopadzie 1918 powstał taki Zarząd dla Syberii z siedzibą w Tomsku, obejmujący rozległe obszary Syberii, łącznie z Dalekim Wschodem oraz Uralem i Nadwołżem. Gdy jednak "czerwoni" coraz bardziej wypierali "białych" z kolejnych rejonów, WWCU przeniósł się najpierw do Irkucka, potem, w maju 1919 do Stawropola, a na początku 1920 jego uczestnicy - część biskupów i duchowieństwa - znaleźli się na Krymie, zajmowanym wówczas przez wojska gen. Wrangela.

Wkrótce potem Krym zajęli bolszewicy i członkowie nowego Zarządu musieli opuścić Rosję. Początkowo znaleźli się w Konstantynopolu i tam też w listopadzie 1920 honorowy przewodniczący WWCU metropolita kijowski i halicki Antoni (Chrapowicki; 1863-1936) zwołał pierwszy zagraniczny Sobór Biskupi z udziałem 34 hierarchów. WWCU przemianowano na Wyższy Rosyjski Zarząd Kościelny za Granicą (WRCU), który wybrał wkrótce Synod Biskupi z metropolitą Antonim na czele. Niebawem Patriarchat Serbski zaprosił tułających się biskupów rosyjskich do Jugosławii i tam znaleźli oni dłuższe, jak się okazało, schronienie, w Sremskich Karłowcach. 5 maja 1922 patriarcha Tichon wydał, pod naciskiem władz, dekret o likwidacji "karłowczan"; w odpowiedzi na to 13 września tegoż roku zagraniczny Sobór Biskupi uznał, że WRCU przestał istnieć, a decyzją z 20 listopada 1920 utworzono Tymczasowy Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego za Granicą. Dzień ten przyjmuje się za narodziny Kościoła "zagranicznego".

Do 1941, czyli do zajęcia Jugosławii przez hitlerowskie Niemcy, siedziba Synodu RKPzG znajdowała się w Sremskich Karłowcach, później przez 2 lata był on w praktyce izolowany od innych krajów, po czym, gdy 8 września 1943, za zgodą, a nawet pod naciskiem władz sowieckich RKP wybrał nowego patriarchę (wspomnianego Sergiusza), na początku 1944 przeniósł się do Niemiec. Przebywał tam do listopada 1950, gdy przeniósł się - wraz z wielotysięczną rzeszą wojennej emigracji rosyjskiej - do Stanów Zjednoczonych. Tam znalazł siedzibę w Nowym Jorku.