Bp Paweł Hause o pięciu wiekach ewangelików na Mazurach

„Luter pośrednio przyczynił się do rozwoju i zachowania języka polskiego na tych terenach, gdyż to Reformacja wprowadziła język narodowy do nabożeństwa” – mówi w rozmowie z KAI bp Paweł Hause. Biskup ewangelickiej diecezji mazurskiej opowiada o losach ewangelików na Mazurach, ich walce o tożsamość i trudnej historii po 1945 roku. Od roli Martina Lutra i Krzyżaków po PRL i współczesne wyzwania.

Dawid Gospodarek (KAI): Jak to się stało, że katolicka Warmia i Mazury zamieniła Krzyżaków na protestantów? 

Bp Paweł Hause: Ciekawą i wcale nie oczywistą rzeczą jest stosunek, zresztą nie tylko Mazurów czy Warmiaków, do Zakonu Krzyżackiego. Mieszają się nam kwestie wyznaniowe i narodowościowe. Używamy zamiennie i raczej wybiórczo nazwy Krzyżacy, Niemcy, protestanci.

Przede wszystkim Zakon Krzyżacki był katolicki. Pełna nazwa - Zakon Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, nie pozostawia złudzeń, ale walka wojsk polskich z katolickim zakonem źle się kojarzyła, dlatego przemianowano ich na protestantów. Zakon staje się protestancki dopiero po sekularyzacji Prus. Nie tylko Warmiakom i dzisiejszym Mazurom odpowiada przypisywanie niemieckości ewangelikom i odwrotnie. Np. protesty przeciwko powstaniu Lidla w Gietrzwałdzie odbywały się pod hasłem: „Nie chcemy tu protestanckiej i niemieckiej zarazy”.

Jakie było stanowisko Polski wobec przemian religijnych na tych terenach i dlaczego król Polski nie podjął bardziej zdecydowanych kroków przeciwko Reformacji?

Polska wobec nowego państwa ewangelickiego zachowała się tak, jak należało. Nie bez znaczenia był fakt, że książę Albrecht był siostrzeńcem króla Zygmunta Starego. Stosunki pomiędzy Polską a niemieckimi Prusami były wówczas najlepsze w historii. Choć nie brakowało również przeciwników. Krytykowano więc Zygmunta Starego, co nie przeszkadzało rozwijać się współpracy handlowej, rozwojowi szkolnictwa i bogaceniu się społeczeństwa.

Szlachta polska sprzyjała Reformacji i przechodziła na protestantyzm (głównie reformowany), dlatego Król nie występował przeciw Reformacji.

Jakie były działania Martina Lutra w kontekście tych ziem?

Luter stał się poniekąd twórcą tego pierwszego w świecie państwa protestanckiego, jakim były Prusy. Za jego namową powstaje świeckie państwo ewangelickie, dzisiejsze Mazury.

Luter pośrednio przyczynił się do rozwoju i zachowania języka polskiego na tych terenach, gdyż to Reformacja wprowadziła język narodowy do nabożeństwa. Wydawano też polskie książki, głównie religijne dla Polaków Mazurów, którzy stanowili sporą część mieszkańców, o czym często zapominamy.

W jaki sposób organizowano życie liturgiczne i duszpasterskie w nowym Kościele ewangelickim, zwłaszcza w kontekście języków narodowych używanych podczas nabożeństw?

Książę Albrecht wprowadza nową Agendę kościelną. Dzięki polskim Bibliom i kancjonałom zachowywano język polski, a liczba wydawnictw była naprawdę imponująca.

Skąd pojawili się nowi duchowni dla Warmii i Mazur?

Nowy władca kształci przyszłych polskich ewangelickich duchownych w Królewcu i w Kętrzynie. Sprowadził teologów i grono naukowców na swój Uniwersytet.

Czy popularne przekonanie, że ewangelicy na tych terenach to byli Niemcy, jest uzasadnione? 

O tym, że ewangelicy to Niemcy, słyszę nieraz, nie tylko w Polsce. Kiedy przeciętny Polak słyszy o ewangelikach na Mazurach, automatycznie utożsamia ich z Niemcami. To krzywdzące wobec ewangelickich duchownych, takich jak Mrongowiusz czy Gizewiusz, od których pochodzą nazwy miast: Mrągowo i Giżycko. Polscy działacze ludowi walczyli o polskość Mazurów, także inteligencja. Niestety trudno przezwyciężyć uprzedzenia.

Jakie były główne wyzwania i trudności, z jakimi mierzyła się społeczność ewangelików po 1945 roku?

Po 1945 r. ewangelicka Diecezja Mazurska przeżywała trudny okres. Brakowało księży, wierni wyjeżdżali, katolicy przejmowali kościoły i plebanie. Władze PRL nie pozwalały na odbudowę zniszczonych kościołów, nie wspierały ewangelików w sytuacji przejmowania mienia przez katolików.

Diecezja Mazurska przeszła wiele zmian w latach 1945-1959. Jakie kluczowe wydarzenia i decyzje wpłynęły na jej kształtowanie się w tym okresie, zwłaszcza w kontekście relacji z władzami PRL?

Pierwsze lata powojenne były decydujące dla kształtowania się sytuacji ewangelików w tym regionie. Polityka PRL nie pozostawiała złudzeń. Ewangelicy nie cieszyli się uprzywilejowaną pozycją. Jako utożsamiani z niemieckością byli spychani często na margines, co było też jednym z powodów ich masowych wyjazdów. 

Jakich represji ze strony władz PRL doświadczali ewangelicy i jak wpływały na funkcjonowanie diecezji oraz życie duchownych i wiernych?

Władze traktowały Kościół ewangelicko-augsburski zdecydowanie gorzej niż Kościół większościowy, często rozgrywając sytuację dla osiągnięcia własnych celów, skłócając jeszcze bardziej dawnych i nowych mieszkańców. Uprzywilejowani byli nowi mieszkańcy. Ewangelicy Mazurzy, często polskiego pochodzenia, byli gorzej traktowani zarówno przez władze, jak i przybyszów z Wileńszczyzny czy innych regionów byłego ZSRR. 

Kwestia własności świątyń ewangelickich po wojnie była niezwykle problematyczna. Jakie były główne spory i wyzwania związane z prawami do kościołów i jak je rozwiązywano (lub nie rozwiązywano) na przestrzeni lat? Czy aktualnie kwestie własności są satysfakcjonująco rozwiązane? 

Zarządzenia nowych władz były szczególnie dyskryminujące dla ewangelików. Dziś trudno już nawet wymienić wszystkie powody i przykłady tej dyskryminacji. Nie przynoszą one chluby ani władzom ani lokalnym społecznościom. Niszczenie mienia i grabieże dotyczyły nawet cmentarzy ewangelickich, więc poprzestańmy na tym, zachowując dzisiejszy cywilizowany obraz. Choć warto oczywiście pamiętać, by nie zapomnieć o zaborze własności, złym traktowaniu, dla których nie ma żadnego usprawiedliwienia. Wierni pozbawieni dostępu do Kościoła wyjeżdżali głównie do RFN. Ze strony nowych mieszkańców także zyskiwali „motywację” do wyjazdów. Duchowny był także traktowany jako Niemiec, co nie ułatwiało pracy i funkcjonowania, załatwiania zwykłych formalności w i tak niesprzyjających powojennych warunkach.

Jakie nowe wyzwania i możliwości pojawiły się dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego po zmianie ustroju w Polsce?

Zaledwie 6 % zajętych przez katolików ewangelickich kościołów zostało odkupionych. Ponad 250 kościołów nam zabrano. Nie wszystkie parafie występowały konsekwentnie o ich zwrot. Stąd nieuregulowany do dziś status wielu kościołów stwarza wrażenie, że wszystko odbyło się polubownie i zgodnie z prawem. Tak jednak nie było a poczucie krzywdy ewangelicy mają do dziś. 

Po zmianie ustrojowej Kościół ewangelicko-augsburski na Mazurach stanął wobec, stanowiącej poważne wyzwanie, konieczności remontu zaniedbanych przez lata PRL kościołów. Materiały stały się nagle dostępne, ale ofiarność zmniejszonych liczebnie Parafii niewystarczająca. Ten stan trwa właściwie do dzisiaj i dotyczy ponad połowy Diecezji Mazurskiej.

Dostosowanie się do nowej sytuacji wymaga wciąż poszukiwania i wykorzystywania talentów organizacyjnych.

Niezmienne pozostaje jedynie zwiastowanie Słowa Bożego, które głosimy, w każdych warunkach.

Kościół to też działalność charytatywna, społeczna i kulturalna. Proszę podać konkretne przykłady takich inicjatyw i ich znaczenia dla lokalnej społeczności

Diecezja Mazurska Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego jest dumna ze swej działalności charytatywnej, co ma istotne znaczenie dla lokalnej społeczności. Prowadzimy Ewangelicki Dom Opieki w Mikołajkach, Środowiskowe Domy Samopomocy, stacje wypożyczania sprzętu rehabilitacyjnego, wydawanie żywności. Prowadzona jest także działalność kulturalna i społeczna. Swoją renomę mają Międzynarodowe Koncerty Muzyki w Pasymiu, czy też Koncert Muzyki Organowej i Kameralnej w Giżycku. Działają muzea, m.in. Muzeum Reformacji. To tylko niektóre przykłady naszej bogatej działalności w Parafiach na terenie regionu. Niewielka społeczność wnosi wiele w życie lokalnych wspólnot, co sprawia, że jako Kościół mniejszościowy jesteśmy rozpoznawalni i mamy wciąż do zaoferowania niezmienione dziedzictwo kulturowe, jak i współczesne formy działania ważne dla wszystkich mieszkańców i turystów.

*** 

Obchody 500-lecia Reformacji na Mazurach rozpoczęły się 10 kwietnia br. nabożeństwem w Olsztynie, w rocznicę Hołdu Pruskiego. Dotychczas odbył się Reformacyjny Zjazd Chórów w Szczytnie oraz sesja naukowa poświęcona 500-leciu Reformacji w Pasymiu. Centralne Nabożeństwo Jubileuszowe będzie miało miejsce w Mrągowie, 6 lipca br. o godz. 16.00. Diecezja Mazurska będzie gościła Synod Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Olsztynie, w dniach 17-19 października br.  Również w Olsztynie, 10 grudnia br., odbędzie się sesja naukowa „Wprowadzenia Ewangelickiego Prawa Kościelnego w Księstwie”.

Dawid Gospodarek