Chrzest Pański - w prawosławiu - historia ikony

Po prawej ręce Chrystusa, na skalistym brzegu (często na kamieniu) stoi Jan Chrzciciel, drugi główny bohater ikony Chrztu. Prawą rękę wyciąga on w kierunku Chrystusa w obrzędowym geście chrztu, a lewą modlitewnie wyciąga w kierunku symbolicznego Boga Ojca (na nielicznych ikonach trzyma w niej zwinięty zwój). Tam też kieruje swój wzrok. Tylko na nielicznych ikonach przedstawiany jest jako patrzący na Chrystusa. Jan odziany jest w poszarpany płaszcz, narzucony na kaftan z sierści wielbłądziej. Na ascetyczny tryb życia wskazuje jego wygląd: ma wychudzoną twarz, długie włosy i (charakterystyczną, dzieląca się na szereg kosmyków) brodę.

Po przeciwnej stronie rzeki, na drugim brzegu, stoją aniołowie - świadkowie tego wielkiego wydarzenia. Ich liczba bywa różna - do dwóch do czterech, zwykle trzech, co akcentuje obecność Trójcy Świętej. Odziani są w szaty o różnych kolorach. Z pokorą i uwielbieniem skłaniają swe głowy przed Zbawicielem. O wyrażanej przez nich głębokiej czci świadczą zasłonięte szatami ręce. Często czwarty z aniołów nie skłania się ku Chrystusowi, lecz w takim samym geście, tak jak św. Jan, spogląda w kierunku symbolicznego Boga Ojca. Aniołowie symbolizują i obrazują słowa apostoła Pawła: „Bo wszyscy, którzy zostaliści w Chrystusie ochrzczeni, przyoblekliście się w Chrystusa” (Gal 3, 27).

W górnej części ikony zazwyczaj przedstawiany jest fragment kręgu, wyobrażający otwierające się niebiosa. Jest to symbol obecności Boga Ojca. Z kręgu wychodzi jeden promień energii boskiej (oznaczający jedną istotę Boga), który oświeca gołębicę, będącą symbolem Świętego Ducha. W późniejszych przedstawieniach tego święta niekiedy z kręgu wyłania się błogosławiąca dłoń Ojca, a poczynając od XVII w. odziany w białe szaty Pan Zastępów wśród obłoków. Zwykle jednak, zgodnie z kanonami ikonograficznymi, Boga-Ojca nie wyobraża się w formie cielesnej.

Zstąpienie Świętego Ducha pod postacią gołębicy wyraża ruch Ojca, który zwraca się ku Swojemu Synowi. Z drugiej strony symbol ten posiada swoje odniesienie do potopu i gołąbka niosącego gałązkę oliwną, znak pokoju. Podobnie jak unoszący się nad pierwotnymi wodami Święty Duch zrodził życie, tak też unosząc się nad wodami Jordanu powoduje powtórne narodziny nowego stworzenia. Wychodzący od gołębicy, padający bezpośrednio na głowę Chrystusa promień, dzieli się na trzy blaski (tylko niekiedy jest jeden), co wskazuje na udział w ekomonii zbawienia Trzech Osób. Obecność Świętego Ducha na ikonach Chrztu Pańskiego przejawiła się w rozświetleniu Jordanu.

Niekiedy pod ikoną umieszczane są słowa Boga Ojca: „Ten jest Syn mój umiłowany, Którego Sobie upodobałem”.

Sztuka zachodnia przedstawia Chrzest Pański w sposób często znacznie odbiegający od ikonografii Prawosławnej. Wiele wariantów ma przede wszystkim charakterystyka postaci Jana Chrzciciela i Chrystusa. Niekiedy obaj przedstawiani są w wieku młodzieńczym, a czasami Chrystus jako małe dziecko, a Jan jako brodaty mężczyzna. Często Zbawiciel ukazywany jest w chrzcielnicy, a Jan jak polewa Mu głowę wodą.

Opracował Jarosław Charkiewicz

(za stroną Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego)