Rej i inni: 450 lat historii Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Polsce

Zaczęło się w Szwajcarii
Organizatorami Kościoła Ewangelicko-Reformowanego byli dwaj najwybitniejsi obok Marcina Lutra reformatorzy religijni XVI wieku: Ulryk Zwingli (1484-1531) i Jan Kalwin (1509-1564).
Kalwin, francuski prawnik i teolog, w roku 1534 opowiedział się po stronie obozu reform kościelnych. Uciekł z katolickiej Francji do Bazylei w Szwajcarii, gdzie przeważali zwolennicy Zwingliego. Tam doszło do połączenia zwolenników zwinglianizmu z kalwinistami. W ten sposób powstał szwajcarski Kościół Reformowany.

W 1536 roku Kalwin opublikował w Bazylei swój zasadniczy traktat: Institutio christianae religionis. Następnie osiedlił się w Genewie, poświęcając się organizacji nowego Kościoła. Utworzył zarządzający Kościołem konsystorz, w skład którego oprócz duchownych wchodzili także świeccy.
Kalwin odrzucił autorytet papiestwa, kult świętych, kult obrazów, instytucję zakonów i celibat księży.
Z sakramentów pozostawił jedynie chrzest i komunię, którą nakazywał przyjmować pod dwiema postaciami. Inaczej jednak niż katolicy i luteranie interpretował Eucharystię. W akcie przemienienia Ciała i Krwi Pańskiej podczas mszy widział jedynie symbol oraz pamiątkę.
Kalwin wprowadził również zasadę predestynacji, głoszącą, że Bóg "z góry" przeznaczył poszczególnych ludzi albo do zbawienia albo do potępienia. "Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą dlatego, że ich Bóg potępił" – uczył Kalwin.
Kalwin zalecał oparcie się wyłącznie na Piśmie Świętym, negował rolę tradycji. Odrzucał wolność woli ludzkiej.

Kalwinizm pochwalał bogacenie się, zniósł zakaz pożyczania na procent (lichwy). Na Zachodzie stał się więc ideologią zamożnego mieszczaństwa i rodzącego się kapitalizmu.

Państwo bez stosów
Inaczej było w Polsce, gdzie najwięcej zwolenników kalwinizm zdobył wśród szlachty i magnaterii. Polską szlachtę pociągał zwłaszcza demokratyczny ustrój nowego Kościoła i hasła spolszczenia liturgii.
Wydaje się jednak, że jeszcze ważniejsze były przyczyny polityczne. Część magnatów chciała obalić potęgę polityczną i ekonomiczną Kościoła, a reformatorzy głosili wszak postulat egzekucji dóbr kościelnych. Wyznawcami nauk Kalwina szybko stali się najwięksi polscy magnaci: Mikołaj Oleśnicki i Mikołaj Radziwiłł Czarny.

Pierwszymi propagatorami nauk Kalwina w Polsce byli ks. Feliks Krucyger, Mikołaj z Iłży i ks. Abraham Kulwieć. W 1550 roku odbył się w Pińczowie pierwszy w Polsce kalwiński synod. Ustalono na nim zasady nowej wiary i porządek nabożeństw.

O ile luteranizm rozwijał się w Polsce przede wszystkim w środowiskach mieszczańskich Wielkopolski, Pomorza i Śląska, o tyle kalwinizm najwięcej zwolenników znalazł w Małopolsce i na Litwie, gdzie jego możnym protektorami byli Radziwiłłowie i Sapiehowie. W Małopolsce nowe parafie fundowali Stadniccy, Szafrańcowie, Firlejowie, Zborowscy, w Wielkopolsce – Leszczyńscy i Tomiccy, na Rusi – Jazłowieccy. W województwach lubelskim i chełmińskim prawie połowa szlachty przyjęła nową wiarę.