Monastycyzm

Po upadku Konstantynopola nastąpił stopniowy regres życia monastycznego. W XVI w. osiągnęło ono najniższy poziom. W odpowiedzi na ten problem wielu mnichów, zwłaszcza na Świętej Górze, pozostawiło macierzyste monasteryi udało się do monasterów idiorytmicznych, zakładając skity (gr. sketai) zależne od głównych monasterów z bardziej rygorystycznym typikonem (regułą). Jednak patriarchowie Jeremiasz II z Konstantynopola, Sylwester z Aleksandrii oraz Sofroniusz z Jerozolimy rozpoczęli walkę z idiorytmiczny mmonastycyzmem, w ten sposób wstrzymując jego rozwój. Monastycyzmcenobityczny chwilowo zwyciężył, lecz wkrótce wszystko powróciło do wcześniejszego stanu. Wiele monasterów na Świętej Górze, w tym również Wielka Ławra, stały się idiorytmiczne. Dzisiaj idiorytmicznymonaster może stać się cenobityczny, ale nie odwrotnie. Być może to zagwarantuje, że zorganizowane życie monastyczne ostatecznie zwycięży, zgodnie z bazyliańskim ideałem monastycyzmu.

Monastycyzm odgrywał również ważną rolę za czasów Imperium Otomańskiego. Mnisi zachowywali żywą wiarę oraz podtrzymywali grecką kulturę i literaturę. Nie tylko kontynuowano edukację duchowieństwa w monasterach, lecz stały się one “tajnymi szkołami" dla wszystkich Greków pod okupacją turecką. W ten sposób mnisi uchronili chrześcijańskie narody przed asymilacją z Turkami i dzięki temu stali się naturalnymi przywódcami narodowego oporu wobec okupanta. Nie jest przypadkiem, że rewolucja grecka rozpoczęła się w 1821 r. w monasterze Święta Ławra {Hagia Laura) na Peloponezie, a metropolita Germanos z Palaios Patras wznosił sztandar rewolucji i błogosławił grecką armię wyzwoleńczą.

Wspólnota monastyczna na Świętej Górze Athos

Życie monastyczne istniało na Górze jeszcze przed X w. Na Athosie żyło wielu anachoretów, zwłaszcza w okolicy Ierissos. Pustelnicy mieszkali w celach (gr. kellia). Niektóre cele były budowane dla wielu anachoretów. Inni zamieszkiwali domostwa zwane“monasterami". Dwa takie monastery istniały na Świętej Górze przed X w., a mianowicie Zographou i Xeropotamou.

Monastycyzm cenobityczny, uważany za początek Wielkiej Republiki Mnichów na Świętej Górze, pojawił się w 963 r., kiedy mnich AtanazyAthonita zbudował cenobitvcznv Monaster Wielka Ławra (Meghisti Laura) przy pomocy cesarza Nicefora Fokasa i przy dalszym wsparciu cesarza Jana Tzimiskesa. Gruzini, Rusini, Serbowie, Bułgarzy i Rumuni dołączyli do Greków, by ukształtować panprawosławną wspólnotę — “Republikę Mnichów".

Każdy z monasterów miał swojego ihumena. Był on, jako wybrany Protos, wprowadzany na urząd przez samego cesarza. Idąc za przykładem Wielkiej Ławry, której nadano status autonomiczny, wszystkie monastery uważano za monastery cesarskie, które nie podlegały jurysdykcji Kościoła. Zmieniło się to za czasów cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118), który nadał patriarchom prawo nadzorowania monasterów (Nowela 37). W ten sposób wszystkie monastery stały się “stauropigiczne" i patriarsze. Patriarcha mianował biskupa lerissos swoim reprezentantem na Świętej Górze.

Zwiększenie się ilości idiorytmicznych monasterów pod okupacją turecką miało wpływ na Świętą Górę. Monastery zostały pozbawione swoich ihumenów w ciągu XVII w. Zostali oni zastąpieni przez dwóch lub trzech “opiekunów" wybieranych co roku spośród mnichów. Odpowiedzialnego za sprawy dotyczące wszystkich monasterów (gr. Protos) zastąpiono czterema “zarządcami" (gr. Epistatai), którzy zmieniali się każdego roku. Jednego z nich wybierano na głównego “doradcę" (gr. Protepistatis), jako “pierwszego pośród równych". Republika obecnie składa się z dwudziestu monasterów, które mają swoich przedstawicieli w Synaxis. Spotykają się oni dwa razy do roku lub w zależności od potrzeb. Przedstawiciel Wielkiej Ławry przewodniczy Synaxis. Podstawą tego jest Typikon, ustanowiony w 1783 r. przez patriarchę Konstantynopola Gabriela IV, który ciągle pozostaje normą, regulującą życie athonickiej republiki mnichów.

Monastycyzm prawosławny dzisiaj

Wraz z nawróceniem Słowian w IX i X w. monastycyzm przeniknął również do krajów słowiańskich, gdzie bujnie rozwija się do dzisiaj pomimo komunistycznego ucisku. Wielkie monastery w Rosji — Zagorsk (obecnie Sergiejew Posad), Pustelnia Optino i Wałaam — kontynuują tradycję hezychastyczną. Spośród wielkich mnichów i ojców duchowych, którzy ją krzewili, wystarczy wspomnieć św.Nila Sorskiego (1433-1508), św.Serafima z Sarowa (1759-1833) oraz ojca Jana Kronsztadzkiego (1829-1908), żonatego kapłana. Monastycyzm prężnie rozwija się dzisiaj w Rumunii, Serbii, a nawet w Bułgarii.

Na Athosie dokonuje się imponująca odnowa monastycyzmu. W kilku monasterach zamieszkali ostatnio młodzi, wykształceni i entuzjastyczni mnisi, którzy zaszczepili na Świętej Górze nowe życie i nową duchowość, bliższą duchowości św. Bazylego Wielkiego. Przykładem może być Monaster Stavronikita. Pod kierunkiem wielkich duchowych ojców, jak ojciec Efrem — ihumen Mo-nasteruPhilotheou, ojciec Emilianos — ihumen Monasteru Simo-nopetra oraz ihumen Vassilios z Monasteru Stavronikita/monasty-cyzm rozkwita dzisiaj na Świętej Górze zarówno pod względem duchowym, jak i intelektualnym. Obecnie zwyciężył i coraz bardziej się umacnia monastycym typu cenobitycznego.

W dzisiejszych czasach ma miejsce odnowa monastyczna prawie na wszystkich prawosławnych ziemiach, jako reakcja na materialnego ducha tak powszechnego we współczesnym społeczeństwie. Do najbardziej aktywnych, oprócz Góry Athos, należą również monastery greckie: Monaster Longovarda, Nea Makri i Monaster św. Jana na Patmos.