Patriarchat Ekumeniczny Konstantynopola - pierwszy wśród równych

Zanim jednak to nastąpiło, już wcześniej niektóre stolice biskupie, które mogły poszczycić się rzeczywistym bądź domniemanym pochodzeniem od apostołów, a więc Rzym, Aleksandria, Antiochia, Jerozolima, zyskały w stosunku do innych okolicznych biskupstw rangę miast-matek, czyli metropolii. Rzecz znamienna, że nie było wśród nich Konstantynopola - nowego, prężnie rozwijającego się ośrodka nad Bosforem, który w 330 r. stał się stolicą Cesarstwa. Jego biskupi wchodzili wtedy w skład egzarchatu Heraklei. Ale szybki wzrost znaczenia miasta sprawił, że już w 381, na soborze w Konstantynopolu jego biskup został metropolitą i od razu zajmął drugie po biskupie Rzymu miejsce na honorowej liście zwierzchników kościelnych. A w 451 w Chalcedonie (przedmieście Konstantynopola) powołano do życia instytucję patriarchatu, obdarzając tym tytułem główne miasta cesarstwa: Rzym, Konstantynopol, Aleksandrię, Antiochię i Jerozolimę.

Patriarcha konstantynopolski Akacjusz (471-89) ok. 484 po raz pierwszy użył tytułu "ekumeniczny", czyli powszechny, co wywołało sprzeciw współczesnego mu papieża Feliksa II (483-92) i jego następców. Gdy Sobór Chalcedoński zaproponował Leonowi Wielkiemu (440-61) tytuł "patriarcha universalis", ten odmówił przyjęcia go, czując się niegodnym takiej nazwy. Niemniej jednak tytuł "ekumeniczny" biskup Konstantynopola zachował do dzisiaj jako jedyny hierarcha w świecie chrześcijańskim.

W ciągu wieków patriarchat przechodził różne koleje, często bolesne i tragiczne. Zanim w 1453 r. miasto i całe Cesarstwo Wschodnie zdobyli Turcy, władcy świeccy wywierali wielki wpływ na sprawy duchowe i na samego patriarchę. Ich osobiste poglądy często przekładały się na nauczanie kościelne w różnych okresach. Tak było np. w okresie sporu o obrazoburstwo, czyli niszczenia ikon kościelnych, który w 726 rozpętał cesarz Leon III. Spory, a nawet zaciekłe walki na tym tle trwały z przerwami prawie 120 lat.

Najtragiczniejsze chwile Konstantynopol przeżył w 1453, gdy miasto zdobyli i złupili Turcy, rozpoczynając w ten sposób islamizację dawnego Cesarstwa, a z miasta uczynili jego stolicę. Wspaniała świątynia Mądrości Bożej (Hagia Sofia) stała się na wiele wieków meczetem (od 1935 jest muzeum). Mimo to po dziś dzień patriarchowie Konstantynopola zachowują honorowy prymat w świecie prawosławnym. Nie przeszkadza temu nawet niewielki obszar, jaki zajmuje patriarchat - część dzielnicy Fanar w dzisiejszym Stambule.

Pierwszeństwo honorowe polega m.in. na reprezentowaniu światowego prawosławia w jego kontaktach z innymi odłamami chrześcijaństwa i podejmowaniu - w razie konieczności - ważnych decyzji w jego imieniu. Oczywiście każdorazowo dzieje się to za wiedzą i zgodą poszczególnych Kościołów lokalnych. Szczególnym przywilejem patriarchy Konstantynopola jest także nadawanie autokefalii Kościołom lokalnym, które się o to ubiegają. Nawet jeśli niezależność tę nadają inne Kościoły, to aby autokefalia zyskała powszechne uznanie pożądana jest dla takiej decyzji zgoda i aprobata Konstantynopola (przynajmniej milczący brak sprzeciwu). Patriarcha pośredniczy też w sporach między poszczególnymi Kościołami prawosławnymi i koordynuje te ich działania, które dotyczą szerszego grona wierzących lub całego świata prawosławnego. Chodzi zwłaszcza o jego zaangażowanie ekumeniczne i dialogi z innymi wyznaniami.

To właśnie patriarcha Dimitrios I (1972-91) ogłosił (wraz z Janem Pawłem II) 30 listopada 1979 r. z ramienia strony prawosławnej decyzję o oficjalnym rozpoczęciu dialogu teologicznego prawosławno-katolickiego i podał skład komisji międzynarodowej, która będzie go prowadziła. Jego poprzednik, Atenagoras I (1948-72) unieważnił 7 grudnia 1965 r. ekskomunikę, rzuconą w 1054 r. na legatów papieskich, która zapoczątkowała wielki rozłam w chrześcijaństwie (ze strony katolickiej w tym samym dniu zdjął klątwę rzuconą na prawosławnych Paweł VI).

Również z inicjatywy patriarchy ekumenicznego rozpoczęto w 1961 r. przygotowania do Wszechprawosławnego Soboru Powszechnego (pierwszego od czasu wielkiego rozłamu z 1054 r. dla tej części chrześcijaństwa). Choć dotychczas jeszcze się on nie zebrał, w dalszym ciągu głównym koordynatorem całego przedsięwzięcia jest honorowy zwierzchnik światowego prawosławia. Poza tym imię patriarchy ekumenicznego jest zawsze wymieniane na pierwszym miejscu we wszelkich spisach lub podczas liturgii w cerkwiach na całym świecie (niezależnie od tego, czy wymienia się innych hierarchów własnych czy zagranicznych).

Obecnie Patriarchatowi Ekumenicznemu Konstantynopola podlega kilka milionów wiernych na całym świecie, głównie emigrantów greckich. W samej Turcji, gdzie ma swoją siedzibę, jest ich nie więcej niż 5 tysięcy. W dodatku nasilające się tam w ostatnich latach tendencje islamizacyjne (podobnie zresztą jak w całym świecie muzułmańskim) zagrażają coraz bardziej nie tylko istnieniu Patriarchatu, ale także samuch chrześcijan na tym terenie. Mnożą się ataki w prasie i zamachy bombowe przeciw "pierwszemu wśród równych" w świecie prawosławnym, profanacje cmentarzy i świątyń chrześcijańskich, a nawet co jakiś czas rozlegają się żądania całkowitego usunięcia Patriarchatu z ziemi tureckiej.

Świadom tych zagrożeń Patriarchat nie ustaje w protestach zarówno u władz tureckich, jak i przed światową opinią publiczną, a jednocześnie powołał do życia w 1975 r. w Chambésy koło Genewy własny ośrodek informacyjno-kontaktowy, prowadzący działalność międzynarodową Patriarchatu.

Także Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, chociaż może wykazać się wielowiekową obecnością na naszych ziemiach, swą oficjalną niezależność zawdzięcza w naszych czasach właśnie Konstantynopolowi, od którego uzyskał jej potwierdzenie w 1924. Później, po wojnie, decyzję tę podważyła Moskwa i w 1948 r. ze swej strony sama udzieliła polskim prawosławnym autokefalii (jako Kościół-Matka), ale w gruncie rzeczy podstawowe znaczenie miała ta pierwsza decyzja.