Ginące dziedzictwo Ormian

Niektóre z nich ulegały dewastacji nie tylko naturalnej. Zdołaliśmy dotrzeć do pozostałości 11 kościołów, położonych najczęściej w górach. W ich zrujnowanych wnętrzach, z resztkami staroarmeńskich inskrypcji, płaskorzeźb, bogatych ornamentacji i fragmentami fresków znajdowaliśmy pozostałości ognisk, resztki kości, odchody zwierzęce i ludzkie, inne śmieci. Obok małego kościółka w Göründü, zarośniętego chaszczami, oddzielonego od wioski wysypiskiem śmieci, ktoś jeszcze rok temu hodował marihuanę. O. Andrzej Madej wszędzie wznosi ręce do modlitwy.

Święty Krzyż bez krzyża
Świadectwem troski państwa tureckiego o dziedzictwo kulturowe armeńskiego chrześcijaństwa jest tysiącletni kościół Świętego Krzyża, malowniczo położony na wyspie Akdamar (po ormiańsku: Akhtamar) na jeziorze Van. To dawna katedra armeńskiego katolikosa – patriarchy Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Trzy lata temu odrestaurowano ten kościół jako muzeum. To był ukłon Turcji w stronę Armenii.

Jednak na szczycie pięknego kościoła, licznie odwiedzanego teraz przez turystów, zabrakło krzyża. Turcy, którzy postawili na wyspie wysoki maszt z olbrzymią turecką flagą, argumentowali, że obecnie nie jest to obiekt sakralny, ale muzealny. Decyzja o niestawianiu krzyża na szczycie wzbudziła wielkie kontrowersje. Z tego powodu na otwarcie kościoła-muzeum nie przybył nuncjusz apostolski w Turcji. Jednak patriarcha Ormian ze Stambułu był obecny.

Władze tureckie zgodziły się, by raz w roku we wnętrzu kościoła odprawiona była liturgia ormiańska. Po raz pierwszy od 1915 r. ma być sprawowana we wrześniu tego roku. Z widokiem zadbanego kościoła Świętego Krzyża może najbardziej kontrastuje widok ruin kościoła i klasztoru św. Bartłomieja Apostoła. Stoi na wzgórzu w Albayrak, już od podnóża otoczonego zasiekami. Dookoła kościoła posterunki armii tureckiej. Zakaz fotografowania. Kiedy nasz fotoreporter próbuje z ukrycia, oddalony o jakieś 400 metrów, robić zdjęcie małym aparatem, rozlega się ostrzegawczy gwizdek wartownika. Na odległość strzału jest granica z Iranem, w górach mają kryjówki kurdyjscy partyzanci.

Na jego wieży kracze kruk. Nie, nie jest to kruk, którego wypuszczał Noe na zwiady, zanim arka osiadła na górze Ararat – symbolu Armenii. Schodzimy z gór, z ostatniego „naszego” klasztoru – pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła. W dole rozpościera się jezioro Van, wokół zielone zbocza górskich pustkowi. Idziemy ze stadem kilkuset owiec. Przed nami rozpina się tęcza, tworząc nad jeziorem łuk, który łączy filary gór po prawej i lewej stronie. Wiem, przypadek. A jednak zapiera dech, trudno powstrzymać wzruszenie. O. Andrzej pyta: – Myślisz, że to On?