Po befkach poznacie ich

Istnieją jeszcze inne znaki zewnętrzne, które wyróżniają poszczególne Kościoły Protestanckie. Często na kościołach reformowanych (Węgry, Szwajcaria) jest tylko kogut (znak czujności), a na luterańskich, podobnie jak na kościołach katolickich – tylko krzyż, albo krzyż i kogut (Wisła, Ustroń, kościół katolicki: Katowice – Dąb).

Gdy wejdziemy do kościoła luterańskiego zauważamy prezbiterium: ołtarz, na którym stoi krucyfiks (krzyż z figurą Pana Jezusa), są świece, kwiaty, kolorowe antependia przy ołtarzu i na ambonie, a nawet i na chrzcielnicy (tyle z kolorów pozostało po staropruskiej unii!), na ścianach są nieraz freski lub mozaiki, a w oknach kolorowe witraże przedstawiające historie biblijne.

Kościół reformowany lub wywodzące się z niego inne kościoły protestanckie, zwłaszcza w Szwajcarii lub Holandii nie posiadają ołtarza (na środku stoi tylko stół na którym odprawiana jest Wieczerza Pańska), nie ma krucyfiksu i świec, nieraz jest tylko zwykły krzyż bez figury Pana Jezusa, raczej nie ma antependiów (istnieją też wyjątki od reguły), kościoły nie mają kolorowych fresk lub mozaik. Często ambona stoi na środku prezbiterium za lub ponad stołem komunijnym. W XIX wieku pod wpływem ewangelicyzmu reformowanego budowano nieraz kościoły luterańskie lub unijne na styl reformowany wstawiając do ołtarza lub ponad ołtarzem ambonę. Chciano w ten sposób zadokumentować, że w Kościołach Protestanckich najważniejsze jest Słowo Boże, a więc także Kazanie.

Oprócz tych zewnętrznych adiafor istnieją oczywiście różnice w nauce, ale także w nabożeństwie. Nie chcemy w niniejszym opracowaniu wchodzić w różnice wyznaniowe, natomiast pragniemy wskazać na pewne różnice w nabożeństwie.

W polskim Śpiewniku Ewangelickim z roku 2002 (I i II wydanie) pod numerem 960 i 961 na stronach od 1309 do strony 1339 podane są dwa porządki liturgiczne nabożeństw luterańskich (Nabożeństwo z Sakramentem Ołtarza i Nabożeństwo Słowa Bożego), a pod numerem 962 i 963 na stronach 1339 – 1350 są zawarte dwie formy nabożeństwa reformowanego z Wieczerzą Pańską. W Polsce w Kościele Ewangelicko – Reformowanym, czy też w Kościele Ewangelicko – Metodystycznym, istnieją pewne formy liturgiczne, natomiast w większości nabożeństw reformowanych w takich krajach jak Szwajcaria lub Holandia liturgia jest bardzo okrojona, stąd też nabożeństwo składa się tam ze śpiewów Psalmów Genewskich, modlitwy i długiego kazania (autorka cytowanego artykułu podaje, że nieraz dwa lub trzy razy tak długiego jak kazanie luterańskie). I to jest także różnicą pomiędzy Kościołami.

Skąd te różnice? Kościoły te powstały na skutek działalności reformatorskiej różnych Reformatorów.

Kościół luterański to owoc działalności niemieckiego Reformatora ks. dr. Marcina Lutra, który nie odcinał się zupełnie od katolicyzmu,  nawiązywał chętnie do nauki Ojców starożytnego Kościoła, do uchwał starożytnych soborów i synodów, uważał, że Kościół trwa od czasów apostolskich mimo wielu błędów i odstępstw i nie należy odcinać się od jego korzeni. Stąd Luter pozostawił urząd Kościoła jako urząd ustanowiony przez samego Boga (biskup, prezbiter, diakon, ewangelista), pozostawił mszę św. według starożytnej liturgii pochodzącej z pierwszych wieków chrześcijaństwa (np. prefacja w liturgii eucharystycznej), za wyjątkiem tego co „que sonant oblationem” („co zalatuje ofiarą”), pozostawił nienaruszone wyposażenie kościołów i szaty liturgiczne starożytnego Kościoła. Jednym słowem pozostawił w Kościele to wszystko co wyraźnie nie sprzeciwia się Słowu Bożemu.

Kościół reformowany – zwingliański i kalwiński to owoc działalności reformatorów szwajcarsko – francuskich: ks. Ulricha Zwingliego, proboszcza w Zurychu i ks. Jana Kalwina przybyłego z Francji do Genewy. Szczególnie radykalnym był ks. Ulrich Zwingli, który uważał, że z kościołów należy usunąć wszystko o czym Biblia wyraźnie nie mówi. Stąd w kościołach typu zwingliańskiego nie ma ołtarza, krzyża, liturgii, nieraz nawet organów. Marcin Luter nie mógł się z Zwinglim zgodzić do tego stopnia, że po jego śmierci w bitwie pod Kappel koło Zurychu napisał, że jest to kara za zbeszczeszczanie Sakramentu Świętego, w którym Zwingli nie uznawał obecności Pana Jezusa. Mniej radykalnym, uznającym duchową obecność Pana Jezusa w Wieczerzy Świętej był ks. Jan Kalwin. Kościoły kalwińskie posiadają krzyże, organy, dzwony i szczątki starożytnej liturgii.