O patriarchacie ekumenicznym Konstantynopola

Ku nowej definicji prymatu

Ten potężny trud teologiczny zbiegł się z proroczą postawą patriarchy Atenagorasa I, który od 1953 roku poświęcił się jednoczeniu prawosławia. Godnymi jego następcami w kontynuacji tego wysiłku byli Dymitrios I i Bartłomiej I. Spróbuję ukazać, w jaki sposób prymat Konstantynopola usiłował ponownie określić się, używając deklaracji tych patriarchów. Posłużę się także dziełem metropolity Maksyma z Sardes: Le Patriarcat oecumeniąue dans l'Eglise orthodoxe, i zbiorem Eglise locale et Eglise universelle, opublikowanym przez Ośrodek Patriarchatu Ekumenicznego w Chambesy.

Prymat nie jest honorowym zaszczytem, nie jest również papiestwem wschodnim. Materialna słabość Konstantynopola i jego ubóstwo podkreślają zresztą jego bezinteresowność i, paradoksalnie, zwiększają jego prestiż. Patriarcha ekumeniczny w żadnym razie nie rości sobie pretensji do bycia „biskupem powszechnym". Nie przypisuje sobie żadnej nieomylności dogmatycznej, żadnej bezpośredniej jurysdykcji w odniesieniu do wszystkich wiernych. Nie dysponuje żadną władzą czasową. Jego prymat, centrum orędownictwa na rzecz ochrony wiary i jedności wszystkich, nie jest władzą, lecz jakby służebnym darem ofiarnym w naśladowaniu Tego, który przyszedł po to, by służyć, a nie po to, by Jemu usługiwano. W łonie braterskiej synodalności patriarcha ekumeniczny gotów jest pozostawać do dyspozycji Kościołów siostrzanych, aby umacniała się ich jedność i zrealizowała misja prawosławia. Posługa jego jest posługą inicjatywną, koordynującą i przewodniczącą, zawsze w zgodzie z Kościołami siostrzanymi. Prymat, będąc twórczym wyrzeczeniem do bezustannego odnawiania się i, można by rzec, wyrzeczeniem, na które wciąż należy zasługiwać, wynika ze struktur Kościoła, jest nieodzowny dla zapewnienia jedności oraz powszechności prawosławia. Stwarza więź między Kościołami siostrzanymi, doprowadza je do wspólnej pracy i wspólnego dawania świadectwa, uruchamia ich współodpowiedzialność. Od momentu zniknięcia Cesarstwa prymat spełnia rolę Kościoła „powołującego". Po skonsultowaniu się z Kościołami siostrzanymi i uzyskaniu ich zgody, prymat może stać się ich rzecznikiem. Wreszcie jest punktem odwołania dla wspólnot znajdujących się w wyjątkowej i niebezpiecznej sytuacji.

Posługa ta implikuje dwa założenia: z jednej strony ochronę zasady soborowości, z drugiej zaś zasadę nieingerowania w sprawy wewnętrzne innych Kościołów.

Atenagoras I (1948-1972) jako pierwszy zastosował tę koncepcję prymatu. Poczynając od roku 1961, zdołał zwołać serię panprawosławnych konferencji, podczas których, ku zdumieniu wielu, stał się „cud jedności". To on wyposażył patriarchat w Centrum Patriarchatu Konstantynopola w Chambesy, niedaleko Genewy, gdzie otworzył kancelarię Sekretariatu Komisji Przedsoborowej. Jego dwaj kolejni następcy wizytowali wszystkie Kościoły prawosławne, zwołali wiele konferencji przedsoborowych, jak również dwa spotkania wszystkich prawosławnych zwierzchników, pierwsze w 1922 roku, w samym Konstantynopolu; drugie w 1995 roku na wyspie Patmos. Dzięki tej przedsoborowej pracy dręczący problem diaspory znalazł w latach 1993-1995 początek rozwiązania: inicjatywa organizowania, o czym już była mowa, „zgromadzeń biskupów", w poszczególnych krajach.