Asyryjski Kościół Wschodu (Nestorianie)

Początki Asyryjskiego Kościoła Wschodu związane są z rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa w kręgu kultury syryjskiej, a więc na obszarze od Morza Śródziemnego do Zatoki Perskiej. Burzliwe koleje losu sprawiły, że na początku naszej ery obszar ten podzielony był zasadniczo między dwie potęgi starożytnego świata: Cesarstwo Rzymskie i Persję Sassanidów. Na obszarze zachodnim pierwszym ważnym ośrodkiem chrześcijańskim była Antiochia (dziś leżąca w południowo-wschodniej Turcji Antakya), stolica rzymskiej prowincji Syrii. Na wschodzie, w państwie perskim, ważną rolę odgrywała leżąca blisko Bagdadu Seleucja oraz Ktezyfon (Ktezyfont). Z biegiem czasu większego znaczenia nabrały jeszcze dwa inne ośrodki: zdobyta przez Rzymian w 216 roku, a należąca wcześniej do małego, rządzonego przez Abgarów państewka Osroene, Edessa (dziś turecka Urfa) oraz przechodzące z rąk do rąk, w końcu na stałe zdobyte przez Persów, Nisibis. W miastach tych istniała (na przemian) znana szkoła teologiczno-katechetyczna. Z niej wywodzili się wielu gorliwych głosicieli wiary na obszarze wschodniosyryjskim.

Obie części Syrii łączył język. Choć istniejący w dwóch odmianach, różniących się formą pisania, wokalizacją i wymową, język syriacki umożliwiał korzystanie z bogactwa patrystycznej spuścizny literackiej zarówno zachodnim, jak i wschodnim Syryjczykom.

We wschodniej części Persji, na terenie dzisiejszego Iranu, istniała także inna mała społeczność chrześcijan. Początek tej wspólnoty wiąże się z działalnością apostołów Tomasza, Tadeusza i Bartłomieja. Wiadomo, że w przeciwieństwie do chrześcijan ze wschodniej Syrii, których trzon stanowili Semici, byli to nawróceni zoroastrianie i wyznawcy innych religii pogańskich. Wspólnota ta bardzo się rozrosła w wyniku deportacji, jaka miała miejsce po zdobyciu przez Sassanidów rzymskiej Syrii, w połowie III wieku. Jeszcze później zasilili ją uciekający przed prześladowaniami z Bizancjum zwolennicy Nestoriusza.

Rozłam

Drogi chrześcijaństwa zachodnio- i wschodniosyryjskiego rozeszły się wraz z pojawieniem się kontrowersji wokół nauki Nestoriusza i decyzją Soboru Efeskiego (431). Dziś teologowie są zdania, że Nestoriusz, skądinąd patriarcha Konstantynopola, został nieco opacznie zrozumiany i że w rzeczywistości nie głosił poglądów, które później mu przypisywano. Został jednak wygnany ze swej stolicy, a jego zwolennicy byli prześladowani. Cała sprawa przyczyniła się w końcu do podziału w łonie chrześcijan. Skupieni wokół Antiochii Syryjczycy zachodni ostatecznie przyjęli ortodoksyjną chrystologię Soboru Efeskiego odrzucając nauki Nestoriusza. Na wschodzie postąpiono odwrotnie: przyjęto naukę Nestioriusza odrzucając Sobór.

Do tego podziału przyczyniła się też polityka. Odkąd chrześcijaństwo stało się oficjalną religią Rzymu i Bizancjum, chrześcijanie z Persji, państwa ciągle prowadzącego wojny z Rzymem, zaczęli być postrzegani jako element potencjalnie niebezpieczny. Byli przecież związani z należącą do Bizancjum metropolią w Antiochii. Prześladowani przez władze wspomagane przez zoroastriańskich kapłanów, dążyli do usamodzielnienia się. Zwołany w 410 roku do Seleucji synod zreorganizował wschodniosyryjską hierarchię kościelną, podporządkowując ją władzy katolikosa (biskupa Ktezyfontu-Seleucji). Samodzielność Kościoła wschodniosyryjskiego potwierdził synod w Narkabata (424). Na synodzie w Bet Lapat w 484 roku oficjalnie przyjęto chrystologię nestoriańską, zrywając tym samym jedność z resztą chrześcijaństwa. Odtąd wschodni Syryjczycy nazywali siebie Kościołem Wschodu, a inni zaczęli ich nazywać nestorianami…

  Stela z 781 roku opisująca dzieje chrześcijaństwa w Chinach Wzlot i upadek

Wielką zasługą Kościoła Asyryjskiego była jego ekspansja misyjna. Chodź nie udało mu się schrystianizować Persji, w której po upadku Sassanidów w 651 roku władzę przejęli muzułmańscy kalifowie, stworzyli tam silne ośrodki religijne, dzięki którym udało im się nawiązać kontakt z ludami Azji Centralnej. Wiadomo, że już w V wieku nestorianie dotarli do Turkiestanu. W VIII wieku istniała tam metropolia w Samarkandzie i dwa biskupstwa: w Taszkiencie i Bucharze. Prowadzili też działalność misyjną na ziemiach Tatarów, Mongołów, a także w Tybecie i Chinach. W IX i X wieku ochrzcili ludy ałtajskie. Byli również założycielami Kościoła św. Tomasza w Indiach południowych. Około roku 1000 w obrębie woływów Kościoła nestoriańskiego istniało co najmniej 20 metropolii z kilkoma biskupstwami w każdej.

Dzieła te legły w gruzach wskutek działania trzech potężnych sił Bliskiego i Dalekiego Wschodu: rozrastającego się islamu, dynastii Ming, która po dojściu do władzy w Chinach w 1368 roku podjęła bezlitosną walkę z obcymi wpływami kulturowymi, oraz hord Tamerlana. Ten ostatni opanował między innymi Persję i Mezopotamię. Część społeczności zostało wtedy wymordowanych, inni przeszli na wiarę zdobywcy (islam), a niektórzy znaleźli schronienie w górskich obszarach Kurdystanu, między jeziorami Urmia i Wan.