Chrzest Pański w prawosławiu

Ikona Trójcy

Andrzej Rublow, ikonograf (malarz ikon), rosyjski mnich z XV wieku, przedstawia Trójcę Świętą. Nie wymyślił sam obrazu Trójcy, ale zilustrował opowieść z Księgi Rodzaju, w której trzej tajemniczy aniołowie składaj ą wizy tę Abrahamowi. To ukazanie się pod dębami Mamre, o którym mówiliśmy już w pierwszym rozdziale, jest obrazem Trójcy, prefiguracją jednego Boga w Trzech Osobach, który otwarcie pozwoli się poznać dopiero nad Jordanem, podczas chrztu Chrystusa. Przypomnijcie sobie rozmowę z Abrahamem: patriarcha zwraca się do aniołów używając raz formy ty, raz wy. Wy nie jest formą grzecznościową, która wtedy nie istniała, ale formą liczby mnogiej. Taka przemienność pozwala nam już domyślić się JEDNEGO w Trójcy, wydaje się bowiem, że Abraham zwraca się raz do jednego Boga, raz do Trzech Osób Boskich.

Ilustrując tekst biblijny Rublow nie naraża się na zniekształcenie Boskiej tajemnicy swą własną wyobraźnią, gdyż malarze ikon nie przedstawiają wizerunku Boga według swego upodobania i fantazji, ale zawsze pozostają bardzo wierni Pismu Świętemu.

Rzeczywiście, gdyby każdy człowiek wymyślał wizerunek Boga według swej najbardziej nawet twórczej wyobraźni, mielibyśmy bardzo ludzkie obrazy Boga, podlegające zmianom gustu w każdej epoce; czyż „bogowie-Ojcowie", brodaci starcy spoglądający z chmury, nie są już niemodnym przeżytkiem?

Istnieje wielkie niebezpieczeństwo, że napotkamy tu starożytnych bożków, będących tylko projekcją człowieka na Boga: już nie wielka tajemnica człowieka stworzonego na obraz Boga, ale Bóg na obraz człowieka. Dlatego posłuszeństwo naszych malarzy-ikonografów wobec Tradycji, ich podporządkowanie się wizerunkowi Boga przyjętemu przez Kościół, chroni ich przed błędem i pozwala nie złamać drugiego przykazania: „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu (...) i nie będziesz im służył".

Z klasycznej ikony, z motywu często powtarzanego w kościołach, Andrzej Rublow uczynił wielkie dzieło, będące i arcydziełem sztuki, i świadectwem modlitwy. Wszędzie spotykamy reprodukcje ikony Trójcy. Wydaje się, że chrześcijanie wszystkich wyznań ją znają i kochają. Nawet ateiści uznają piękno i bijącą z niej moc. Ta ikona jest prawdziwie cudowna, gdyż osobom najbardziej wrogim wobec religii narzuca pełne szacunku milczenie i skłania do postawy adoracji. Trójca Rublowa znajduje się jednak w państwowym muzeum, a nie w świątyni. Można ją obejrzeć w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie. Przed tą ikoną codziennie przechodzą tysiące turystów, którzy nic nie wiedzą o Bogu lub żywią do Niego tylko nienawiść, ironię lub obojętność. Nikt nie może jednak przejść obojętnie przed tym obrazem Trójcy; każdemu przekazuje on okruch widzenia Boga. Jak słońce oświeca dobrych i złych, tak Bóg promieniuje na każdego człowieka swą miłością, nawet jeśli człowiek ją odrzuca.

Przed tą ikoną można tylko milczeć, tak jak przed tajemnicą Trójcy. Mimo to spróbujemy zbliżyć się do niej przez modlitwę, gdyż dla Andrzeja Rublowa ta ikona jest modlitwą, wyznaniem wiary i adoracją.

Weźmy tekst Credo i postawmy go obok reprodukcji Trójcy. Natychmiast rzuca się w oczy, że obraz jest zbudowany na tym samym planie, co wyznanie wiary: „Wierzę w jednego Boga".

Rublow wyraża jedność zarówno przez podobieństwo trzech aniołów, jak i przez jeden krąg, w który są wpisane trzy postacie. Wszystko, co dotyczy Ojca, jest w Credo bardzo zwięzłe, gdyż On jest Niepoznawalny, nie wiemy o Nim prawie nic. Na ikonie pierwszy anioł z lewej strony jest przedstawiony z półprofilu, a jego szata ma barwę bladą, nieokreśloną, niemal przezroczystą.

Tekst się rozwija jakby na ikonie, najdłużej zatrzymując się na Synu. Drugi anioł siedzi twarzą do nas, najpełniej się nam ukazuje. Wiele wiemy o Synu: wcielił się, dał się poznać i pozwolił się oglądać. Jego szata ma kolor wyraźny, kontrastujący, jest niebieska i brązowa. Wyraża to dwie natury Chrystusa. Błękit symbolizuje niebo, Bóstwo. Brąz to ziemia, to człowieczeństwo. Jezus jest jednocześnie Bogiem i człowiekiem. Za aniołem siedzącym pośrodku wyrasta drzewo, jego korzenie zagłębiają się w ziemi, a gałęzie wznoszą się ku niebu. Jest to drzewo krzyża, które przez Chrystusa staje się rajskim drzewem życia.

Niegdyś Adam umarł, gdyż spożył owoc z drzewa, lecz w drzewie Krzyża odzyskał życie,
dzięki któremu znowu się cieszy
pokarmem w Raju.
(Poemat Teodora, triodion, piątek piątego tygodnia Wielkiego Postu)

Na temat Ducha Świętego, Credo znowu wyraża się krótko i zwięźle, gdyż o Trzeciej Osobie Boskiej, która jest naszym Ożywicielem w historii, niewiele można powiedzieć; Jego działanie zawsze jest ukryte i tajemnicze. Trzeci anioł, podobnie jak pierwszy, jest pokazany z półprofilu. Kolor jego szaty symbolizuje moc życia. Dominująca zieleń wyraża młodość, żywotny sok, który pozwala wszystkim rzeczom wzrastać i istnieć.

Krąg trzech aniołów kończy się, ale się nie zamyka. Ten krąg wydaje się otwarty na kielich stojący na stole. Ostatnia część Credo jest poświęcona Kościołowi: Kościół stanowi miejsce, gdzie wciąż znajduje się kielich Eucharystii i gdzie wszyscy ludzie są zaproszeni przez chrzest na ucztę życia wiecznego, a życie wieczne to wejście do życia Trójcy Świętej i trwanie w nim.

Omawiane przedstawienie Trójcy odchodzi od pierwszej ikony, zwanej Gościnnością Abrahama.

SYMBOL WIARY

Wierzę w jednego Boga,
Ojca wszechmogącego,
Stworzyciela nieba i ziemi,
wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych.
I w jednego Pana Jezusa Chrystusa,
Syna Bożego Jednorodzonego,
Który z Ojca jest zrodzony
przed wszystkimi wiekami.
Światłość ze Światłości,
Boga prawdziwego z Boga prawdziwego,
Zrodzonego, a nie stworzonego, współistotnego Ojcu,
przez Którego wszystko się stało.
Który dla nas, ludzi,
i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba
i wcielił się z Ducha Świętego i z Marii Dziewicy,
i stał się człowiekiem.
Ukrzyżowanego zaś za nas pod Poncjuszem Piłatem,
umęczonego i pogrzebanego.
I zmartwychwstałego trzeciego dnia
według Pisma,
Który wstąpił na niebiosa,
siedzi po prawicy Ojca
I znowu przychodzącego w chwale sądzić żywych i umarłych,
Którego królestwu nie będzie końca.
I w Ducha Świętego,
Pana, Ożywiciela,
Który od Ojca pochodzi,
Któremu wspólnie z Ojcem i Synem
- oddawany jest pokłon i chwała,
Który mówił przez proroków.
W jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół,
Wyznaję jeden chrzest na odpuszczenie grzechów.
Oczekuję zmartwychwstania umarłych
i życia przyszłego wieku.
Amen.

Przeczytaj też o dziejach ikony Chrztu Pańskiego

(Za Katechizmem Kościoła Prawosławnego)