Helsinki: Metropolita Eustraty wezwał do reakcji na instrumentalizację religii przez reżim kremlowski

Metropolita Eustraty (Zoria) wezwał wspólnotę międzynarodową i międzywyznaniową do skoordynowanej reakcji na instrumentalizację religii przez reżim kremlowski. W wygłoszonym w Helsinkach referacie poddał analizie teologicznej „ruski mir”, wskazując na konieczność potępienia doktryny służącej usprawiedliwianiu zbrodniczego rosyjskiego imperializmu. W dniach 1-3 grudnia 2025 roku w stolicy Finlandii odbywa się ekumeniczna konferencja „Opór wobec imperium, wspieranie pokoju: Kościoły wobec konfrontacji z ideologią «ruskiego miru»”.

W swoim wystąpieniu metropolita białocerkiewski Prawosławnego Kościoła Ukrainy przedstawił teologiczną i historyczną analizę ideologii „ruskiego miru”, identyfikując ją jako współczesną mutację prawosławnej koncepcji „Trzeciego Rzymu” oraz wyraźną herezję, zagrażającą zarówno chrześcijaństwu, jak i światowemu pokojowi.

- Kształtowaniu się idei „Trzeciego Rzymu” sprzyjało to, że po upadku Konstantynopola w 1453 r. Moskwa w momencie swojego umacniania okazała się jedynym niezależnym państwem z prawosławnym monarchą na czele. Ścisły związek między państwem a strukturą kościelną w Księstwie Moskiewskim, zamknięcie tego państwa na świat zewnętrzny, brak w nim aż do końca XVI – początku XVII wieku systemowych instytucji edukacyjnych, które przygotowywałyby teologów na wyższym niż podstawowy poziomie, a także znaczne ambicje moskiewskich monarchów sprzyjały rozpowszechnianiu przekonania, że Moskwa jest ostatnim wiecznym „prawosławnym imperium” - wskazał hierarcha.

Metropolita Eustraty podkreślił, że „ruski mir” jest „współczesnym wykładem dość dobrze znanej późnośredniowiecznej koncepcji «Trzeciego Rzymu»”. Ideologia ta, zdaniem hierarchy, od swych początków służyła umocowaniu władzy i ekspansji: „Formułowanie i rozpowszechnianie ideologicznego twierdzenia, że właśnie Moskwa jest «Trzecim Rzymem», miało na celu dwa zadania – nadać moskiewskim monarchom zarówno państwową, jak i religijną podstawę do usprawiedliwienia ich agresywnej polityki podbojów”.

- Przez stulecia idea „Trzeciego Rzymu” przekształcała się, przetrwała zarówno okres imperialny, jak i sowiecki, jednak w swej istocie dotarła do naszych czasów niezmieniona. Zatem, z punktu widzenia tej idei Rzym jest jedynym globalnym politycznym i religijnym centrum, świętym skupieniem ustanowionej przez Boga prawdziwej monarchii i prawdziwego Kościoła Chrystusowego, które pozostają ze sobą w sojuszu nierozerwalnej „symfonii”. Pierwszy Rzym utracił swoje znaczenie, ponieważ został opanowany przez heretyków. „Drugi Rzym” (Konstantynopol) został podbity przez Turków. A zatem Moskwa jest trzecim i ostatecznym Rzymem. Dlaczego ostatecznym? Ponieważ właśnie liczba „trzy” jest święta. W rzeczywistości, jak dobrze widzimy, ta ideologia jest jedynie konstrukcją, która ma nadać pseudosakralne wyjaśnienie dążeniom moskiewskich monarchów do rozszerzania swojej władzy i wpływów. Państwo moskiewskie zarówno pod względem struktury, jak i typu relacji społecznych wyraźnie wyrosło nie z europejskiej rzymsko-bizantyjskiej tradycji, ale z tradycji azjatyckiej autokracji – Złotej Ordy. Jednak w nowych czasach odwoływanie się do swojego azjatyckiego, mongolskiego pochodzenia, jako podstawy władzy globalnej, byłoby już śmieszne. Właśnie dlatego moskiewska monarchia zaczęła sztucznie wyprowadzać swój autorytet i władzę z Rzymu i Bizancjum - wyjaśnił. 

Podkreślił, że „przez całą swoją historię, począwszy od powstania w pierwszej ćwierci XIV wieku jako państwa podległego chanom mongolskim, Moskwa nigdy nie miała doświadczenia dwóch ważnych dla cywilizacji europejskiej rzeczy – demokracji oraz niezależności Kościoła od państwa. Moskwa, czy jak przyjęto ją nazywać – Rosja, za każdym razem, gdy próbowała wkroczyć na drogę demokracji, spotykała się z załamaniem zarządzania państwowego i instytucji społecznych. Dlatego opinie, że ten kraj i to społeczeństwo nie mogą mieć demokratycznych rządów – są rozpowszechnione od dawna i są z powodzeniem wykorzystywane do umacniania swojej władzy przez każdego nowego autokratę".

Hierarcha zwrócił uwagę, że ta historyczna ciągłość jest kluczowa dla zrozumienia teraźniejszości: „Wszystko to, jak widzimy, pozostaje aktualne także i teraz”. Szczegółowo opisał symbiozę rosyjskiej Cerkwi z państwem, która sięga wieków wstecz i przetrwała okres sowiecki.

Jako punkt zwrotny wskazał nieudaną próbę zwołania przez Stalina i Patriarchat Moskiewski w 1948 roku „VIII Soboru Powszechnego”, który miał oficjalnie ogłosić moskiewskiego patriarchę „Patriarchą Ekumenicznym” i utrwalić status Moskwy jako „Trzeciego Rzymu”. - Przeciwdziałanie patriarchy ekumenicznego Atenagorasa i wielu Kościołów nie pozwoliło na realizację tego planu, ale właśnie od tego momentu możemy formalnie liczyć współczesną historię walki Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i Kremla o globalną hegemonię w prawosławnym chrześcijaństwie i szerzej – w świecie chrześcijańskim. Albowiem drugim etapem po „Soborze” miało być sformowanie wokół Patriarchatu Moskiewskiego rodzaju anty-Watykanu, gdzie mieli być zaangażowani nie tylko prawosławni, ale także inne chrześcijańskie konfesje - mówił hierarcha.

Wskazał, że w nowej rzeczywistości po upadku ZSRR Kreml potrzebował ideologii, a Patriarchat Moskiewski – sojusznika dla zachowania swojej imperialnej, hegemonicznej struktury. W poprzednich dekadach komunistyczny państwowy ateizm był przeszkodą dla zlania się „tronu i ołtarza”, uformowania religijno-państwowej ideologii, co zmienił upadek komunizmu. „Ale jednocześnie pozostawił działające wszystkie stare sowieckie mechanizmy kontroli Kremla nad kierownictwem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i innych głównych związków religijnych w Federacji Rosyjskiej. Próby zbudowania za czasów prezydenta Jelcyna demokracji zostały zdyskredytowane przez autorytarne i korupcyjne metody zarządzania, a także podwójny kolaps gospodarczy lat 1991-93 oraz 1998. Dlatego zarówno aparat państwowy, jak i społeczeństwo coraz bardziej skłaniały się do poszukiwania silnego władcy i do przywrócenia dawnej imperialnej «wielkości Rosji»1" - dodał.

Metropolita Cyryl Gundiajew (obecny patriarcha) i jego otoczenie mieli „opracować odnowioną koncepcję” tej ideologii, a narzędziem jej promocji stał się „Światowy Rosyjski Sobór Ludowy”. - Pod koniec lat 90. metropolita Cyryl Gundiajew, ówczesny zwierzchnik bardzo specyficznego departamentu Patriarchatu Moskiewskiego, przez dziesięciolecia najściślej związanego z rosyjskim państwem oraz służbami politycznej policji i wywiadu zagranicznego, wraz z kościelnymi i świeckimi współmyślącymi opracował odnowioną koncepcję współczesnego przedstawienia ideologii „Trzeciego Rzymu”. Chociaż w swej podstawie ideologia „ruskiego miru” ma tę samą średniowieczną bazę, to dla nowych potrzeb kierownictwa Rosji ta baza została unowocześniona. A jako mechanizm do obsługi ideologii w tym samym okresie stworzono organizację „Światowy Rosyjski Sobór Ludowy”, którego przewodniczącym z urzędu jest patriarcha moskiewski, do której wchodzą przywódcy „tradycyjnych religii” Rosji, działacze państwowi i inne zatwierdzone instytucje i osoby - mówił metropolita Eustraty.

Wskazując na kluczowe elementy ideologii „ruskiego miru” wymienił dualistyczne podejście do świata - przekonanie, że Rosja jest królestwem chrześcijańskim z misją bycia nowotestamentalnym katechonem: siłą, która przeciwdziała królestwu zła i dojściu antychrysta do władzy. Jako „święta rzeczywistość”, Rosja ma stać ponad międzynarodowymi demokratycznymi instytucjami i międzynarodowym prawem, ponieważ jej misja ma nie ludzkie, ale boskie pochodzenie. Właśnie dlatego i wewnętrzne niszczenie mechanizmów demokracji, i zewnętrzne przejawy agresji znajdują usprawiedliwienie w wyższym ideologiczno-religijnym celu – czyli w obronie „Świętej Rusi” przed „bezbożnym Zachodem”. - Nie mając realnych podstaw w nauce Ewangelii, ideologia „ruskiego miru” znajduje dla siebie usprawiedliwienie w rosyjskiej religii obywatelskiej, szczególnie w kulcie „wielkiego zwycięstwa nad nazizmem”, kiedy „nazistami” ogłaszani są wszyscy, którzy sprzeciwiają się neomperializmowi Kremla. Również sakralizowany jest rosyjski imperialny militaryzm, szczególnie przez postacie księcia Aleksandra Newskiego, admirała Uszakowa, ostatniego cara Mikołaja. Widocznym symbolem tej sakralizacji stała się tak zwana „Główna Świątynia Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej” – demonicznego wyglądu ogromna budowla o przeznaczeniu religijnym w pobliżu Moskwy - mówił arcybiskup.

Poddając ostrej teologicznej krytyce „ruski mir”. metropolita Eustraty zacytował dokument Soboru Biskupów Prawosławnego Kościoła Ukrainy z maja 2024 roku, który stwierdza: „Ideologia «ruskiego miru» ma wyraźny charakter heretycki. Odstępstwo moskiewskiego prawosławia od chrześcijańskiej nauki wyraźnie przejawia się w propagowaniu kultu przemocy i usprawiedliwianiu («odpuszczaniu grzechów») sprawców przemocy, wykorzystywaniu Kościoła jako środka do osiągnięcia przez świeckie kierownictwo Rosji swojego politycznego celu”. W dokumencie wskazano, że ideologia ta „już przekroczyła nawet granice etnofiletycznej herezji” i „ze względu na swoją treść ten system zbliża się do religii dualistycznych – zaratusztrianizmu, manicheizmu”.

Wyjaśniając, dlaczego „ruski mir” stanowi problem teologiczny, wskazał, że „ta ideologia nie tylko instrumentalizuje organizacje religijne (przede wszystkim Patriarchat Moskiewski, ale i wszystkie główne oficjalne zrzeszenia religijne w Rosji), ale także próbuje rozpowszechniać polityczną ideologię jako religijną naukę, zmieniając i odrzucając naukę Ewangelii tam, gdzie wyraźnie jej przeczy. Zamiast Królestwa Chrystusowego, które nie jest z tego świata, głoszona jest «Święta Ruś» – wyidealizowane, ale całkowicie ziemskie wyobrażenie o rosyjskim państwie. Zamiast błogosławionego czynienia pokoju głoszona jest obca samym podstawom chrześcijaństwa idea «świętej wojny», oparta na równie obcym chrześcijaństwu dualistycznym postrzeganiu świata. Walka ze złem i grzechem zastępowana jest walką z «Anglosasami», «bezbożnym Zachodem», z «wrogami Rosji» itp.".

- Na tym tle zwolennicy „ruskiego miru”, którzy generalnie mają bardzo antyekumeniczne przekonania, z łatwością praktykują to, co można nazwać „ekumenizmem fundamentalistów”. Znajdują jedność swojej wiary z ultrakonserwatywnymi i fundamentalistycznymi ruchami zarówno wśród chrześcijan różnych wyznań, jak i wśród wyznawców innych religii, a nawet wśród ateistów. Manicheizm, dla którego charakterystyczny jest dualistyczny podział świata, oraz etnofiletyzm – budowanie organizacji kościelnej na podstawie przynależności etnicznej jako kluczowego czynnika, zostały już wcześniej potępione przez teologów i instytucje kościelne. Ale w nowych warunkach, gdy nauka i praktyka „ruskiego miru” przenikają nie tylko w środowisko prawosławne, ale i znacznie dalej, pasożytując na retoryce religijnej, potrzebna jest wspólna praca i wspólne świadectwo szerokiego grona liderów kościelnych, teologów i instytucji, zarówno w obrębie jednej konfesji, jak i międzykonfesyjnych, aby właściwie przeciwdziałać tej truciźnie - wezwał metropolita Eustraty.

Na zakończenie sformułował praktyczne rekomendacje, wzywając do kontynuowania i pogłębiania dzieła Deklaracji z Wolos [podpisanej przez ponad 1400 teologów prawosławnych z całego świata w 2022 r. - KAI], która pierwszy raz teologicznie potępiła „ruski mir”. Zaproponował trzy kierunki działań:

1. Formalne potępienie ideologii przez instytucje prawosławne.
2. Podjęcie tematu na forum ekumenicznym, w tym w Światowej Radzie Kościołów.
3. Naukowe, medialne i prawne demaskowanie tej ideologii w przestrzeni publicznej.

Podkreślił, że to działanie ma charakter systemowy i długoterminowy: „Wyzwanie «ruskiego świata» – to nie problem osobistych poglądów Putina czy Gundiajewa... To wyzwanie, które długo będzie z nami pozostawać, i, podobnie do choroby nowotworowej, będzie dawać nowe przerzuty i nawroty. Dlatego i nasza wspólna czujność, i nasza wspólna gotowość do proponowania skutecznego leczenia, muszą być stałe”.

Wydarzenie zorganizowały Konferencja Kościołów Europejskich oraz Kościoły luterański i prawosławny Finlandii.