Kościół Ewangelicko-Augsburski W RP

Prowadzona przez władze świecką i kościelną od 1520 r. walka z nową nauką nie powstrzymała „powodzi luterańskiej". Najszybciej hasła reformacji wittenberskiej dotarły na Śląsk. W 1523 r., a więc niespełna pięć lat po wystąpieniu Marcina Lutra przeciwko średniowiecznej praktyce sprzedawania odpustów, a w dwa lata po sejmie w Wormacji, rada miejska we Wrocławiu powołała na stanowisko proboszcza ewangelickiego przy kościele Marii Magdaleny byłego mnicha Jana Hessa, który głosił kazania w duchu reformacji wittenberskiej.

Przełomowym momentem rozwoju ewangelicyzmu w Polsce była sekularyzacja Prus Książęcych. W 1525 r. Królewiec stał się kolebką polskiej literatury reformacyjnej rozpowszechnianej w Koronie i na Litwie. W XVI i XVII w. literatura religijna pisarzy luterańskich (Adam Gdacjusz, Jan Malina, ks. Samuel Dambrowski) odegrała znaczną rolę w kulturowym rozwoju Śląska, Mazur i Wielkopolski. Reformacja upowszechniła pogląd, że zwykli ludzie mogą i powinni czytać Biblię. Szkoły ewangelickie wyróżniały się wysokim poziomem nauczania. Na czas reformacji przypada „złoty wiek" kultury w historii Rzeczypospolitej - rozwinęło się drukarstwo, zaczęła powstawać literatura narodowa. W 1551 r. nakładem Jana Seklucjana ukazały się w języku polskim cztery Ewangelie, rok później cały Nowy Testament, w 1563 r. zaś cała Biblia (tzw. Biblia brzeska lub radziwiłłowska).
Dla potrzeb Kościoła ewangelickiego tworzyli pieśni trzej wielcy kompozytorzy polskiego odrodzenia: Wacław z Szamotuł, Cyprian Bazylik z Sieradza i Mikołaj Gomółka. Pieśni luterańskie, którym później J. S. Bach nadał oprawę muzyczną, także przyczyniały się do popularyzacji treści reformy Lutra wśród niższych warstw społeczeństwa.

Specyfiką polskiej reformacji była tolerancja religijna. W przeciwieństwie do sytuacji panującej w innych krajach ówczesnej Europy, Polska była krajem bez stosów. Tutaj reformacja położyła podwalmy pod rozwój ekumenii. Świadczy o tym synod zjednoczeniowy Kościoła reformowanego i czesko-braterskiego w Koźminku w 1555 r., do którego w 1570 r., na synodzie w Sandomierzu, dołączył Kościół luterański.

Silne ośrodki luterańskie powstały w tym okresie na Śląsku Cieszyńskim, w Gdańsku, Toruniu i Elblągu, gdzie uzyskano prawo publicznego wyznawania konfesji augsburskiej. Początkowo idee Lutra przyjęły się głównie wśród chłopstwa. Za panowania Zygmunta Augusta, który zobowiązał się zachować w Prusach Książęcych religię według zasad Augsburskiego Wyznania Wiary, luteranizm przeniknął także do mieszczaństwa i magnatem (Ostrorogowie, Górkowie). Miało to znaczenie polityczne. Wkrótce większość posłów w sejmie stanowili ewangelicy, co przyczyniło się do przyjęcia ustawy o wolności druku i wyznania. W praktyce oznaczało to zniesienie cenzury kościelnej i sądów kościelnych oraz w 1573 r. na konfederacji warszawskiej - wprowadzenie równouprawnienia wyznań.

W następnych latach rozpoczął się stopniowy upadek reformacji, spowodowany kontrreformacją (zwaną reformą katolicką) potępiającą w Polsce (synod piotrkowski - 1577 r.) konfederację warszawską. Kontrreformacja (prześladowania religijne) oraz rywalizacja między zborami osłabiła żywotność polskiego luteranizmu, mimo to ewangelicyzm przetrwał na ziemiach polskich.

W XVII w. król Stanisław August Poniatowski zezwolił ewangelikom na wybudowanie kościoła Świętej Trójcy w Warszawie. Na terenie Śląska w 1707 r. cesarz Józef I dodatkowo zezwolił na wybudowanie sześciu kościołów w: Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Cieszynie. Określano je jako kościoły „z łaski", gdyż monarcha nie był zmuszony treścią układu do wydania zgody na budowę. Patent tolerancyjny kolejnego cesarza - Józefa II umożliwił odrodzenie się życia kościelnego na Śląsku Cieszyńskim.