Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Polska

W połowie XIV wieku zaczyna się rodzić katolicyzm ormiański w Polsce. W 1354 przybył tu Zachariasz, arcybiskup Św. Tadeusza w Artazie, zapewne w celu zorganizowania życia religijnego Ormian katolików na przyłączonych przez Kazimierza Wielkiego ziemiach ruskich, głównie we Lwowie. Śladem jego pobytu w Polsce pozostał wydany przezeń przywilej dla bractwa przy parafii rzymskokatolickiej św. Mikołaja w Bochni.

W 1363 w mieście Sis – stolicy Armenii Cylicyjskiej – przyjął sakrę pierwszy biskup dla gminy ormiańskiej we Lwowie: Grzegorz, zwany Wielkim. W ten sposób w Polsce pojawili się niemal jednocześnie Ormianie używający liturgii łacińskiej, podporządkowani strukturom Kościoła katolickiego oraz Ormianie praktykujący własny ryt i podporządkowani własnemu biskupowi, który zapoczątkował organizację kościelną uznającą obediencję katolikosów cylicyjskich, a od połowy XV wieku eczmiadzyńskich.

Druga połowa XIV wieku to okres wielkiego rozkwitu polskich Ormian na płaszczyźnie zarówno duchownej, jak i świeckiej i wiąże się on przede wszystkim ze Lwowem. Wielu członków tego narodu pracowało dla swej nowej ojczyzny jako artyści-rzemieślnicy, tłumacze, fundatorzy cennych budynków itp.

Drugim ośrodkiem katolicyzmu ormiańskiego w Polsce, ale znacznie mniej licznym, był w tym czasie stołeczny Kraków. Po roku 1370 przyjechał tu z węgierskiej Budy brat unita Jakub Sargis, który zapewne należał do otoczenia nowego króla Polski – Ludwika Węgierskiego lub jego matki, regentki Elżbiety Łokietkówny.

Katolicyzm ormiański od upadku Cylicji do soboru we Florencji: drugie zjednoczenie Kościołów

Upadek państwa ormiańskiego w Cylicji (1375) poderwał autorytet Stolicy Apostolskiej w świecie ormiańskim, gdyż nie potrafiła mu zapobiec. W tej sytuacji Kościół Cylicji stopniowo odwracał się od Rzymu. Reformy liturgiczne z pierwszej połowy wieku zostały zniesione.

Od połowy XV wieku diaspora ormiańska nad Morzem Czarnym (Krym) i w Królestwie Polskim (Lwów, Kamieniec Podolski) przejęła rolę Cylicji w podtrzymywaniu więzi Ormian ze światem katolickim. Pod jej naciskiem katolikos Konstantyn VI i ormiański biskup Lwowa – Grzegorz II udzielili delegacji z Krymu swych pełnomocnictw do reprezentowania ich Kościołów na unijnym soborze we Florencji (1439). Delegacja ormiańska przyjęła tam „Decretum pro Armenis”, zawierające warunki zjednoczenia Kościoła ormiańskiego z rzymskim. Dokument ten zaaprobował kolejny katolikos – Grzegorz IX.

Ale wieść o unii zawartej we Florencji wywołała burzę wśród Ormian na Wschodzie, niechętnych związkom z Rzymem, którzy stanowczo odrzucili akt zjednoczenia. W 1441 odrodził się katolikosat w Eczmiadzynie, konkurencyjny w stosunku do Sisu, co pogłębiło rozłam w Kościele ormiańskim. Obok dwóch katolikosatów (Wielkiego Domu Cylicji i eczmiadzyńskiego – patriarchatu wszystkich Ormian) istniały jeszcze dwa: w Aghtamarze (od 1113) i w Albanii Kaukaskiej (od starożytności). Powstały ponadto dwa patriarchaty – w Jerozolimie i Konstantynopola.

Poza ich władzą pozostawali Ormianie prawosławni (chalcedończycy) i katolicy. Ci ostatni skupiali się wokół arcybiskupów nachiczewańskich, wybieranych spośród tamtejszych dominikanów (wspólnotę braci unitów w 1583 włączono do Zakonu Kaznodziejskiego), a zatwierdzanych i konsekrowanych w Rzymie. Bazylianie ormiańscy w Italii przekształcili się natomiast w zakon bartolomitów, ulegając z czasem całkowitej italianizacji.