Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Mechitarzyści: katolicyzm intelektualny

Zakon mechitarzystów stworzył dwa niezwykle istotne dla katolicyzmu ormiańskiego klasztory: w Wiedniu i Wenecji. Stały się one ośrodkami badań nad tradycją kościelną i dorobkiem chrześcijańskiej kultury Armenii i jej diaspory. Największe zasługi w tym dziele położyli mechitarzyści: Mikajel Czamczian (1738-1823), Mykyrticz Aucherian (Aucher, 1762-1854), Bagradun Arsen (1790-1866), Ghewond Aliszan (1820-1901), Arsen Ajdinian (1824-1902) i inni. Przyczynili się oni do ożywienia teologii, patrystyki i hagiografii, historii, a także ormiańskiej poezji lirycznej. Mechitarzyści weneccy wydają czasopismo naukowo-religijne „Pasmaveb”, a wiedeńscy od 1887 „Handes Amsorya”.

Turcja wobec katolików ormiańskich w wieku XIX i XX: od rozkwitu do ludobójstwa

Na skutek decyzji sułtana, zezwalającej na wyodrębnienie wszystkich katolików w Turcji w osobny milet, Pius VIII ustanowił w 1830 arcybiskupstwo ormiańskie Konstantynopola z tytułem prymasa. W 1850 powstało sześć nowych biskupstw ormiańskich w Turcji. Powstanie konkurencyjnego w stosunku do katolikosatu (patriarchatu) w Bzommarze ośrodka kościelnego w stolicy imperium doprowadziło jednak do zatargów jurysdykcyjnych.

W drugiej połowie XIX wieku wielką rolę w rozwoju katolicyzmu ormiańskiego odegrał w Turcji Antoni Hassun (1809-84) – najpierw sufragan, a następnie arcybiskup konstantynopolitański. W 1852 założył zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia w celu wychowania i edukacji dziewcząt. W 1867, gdy urząd arcybiskupa Konstantynopola połączono z godnością katolikosa, objął ten drugi urząd, a w 1880 został mianowany pierwszym kardynałem ormiańskim. W 1883 dzięki jego zabiegom Leon XIII erygował w Rzymie Papieskie Kolegium Ormiańskie jako seminarium kształcące kapłanów obrządku ormiańskiego.

Ten sam papież zezwolił na tworzenie ośrodków duszpasterskich wśród diaspory w Ameryce Północnej (pierwszy w 1896 w Nowym Jorku) i interweniował u rządku tureckiego w obronie prześladowanych Ormian (1892-96). W 1911 Stolica Apostolska przeniosła siedzibę katolikosa do Rzymu. W synodzie, na którym sprawę te dyskutowano, uczestniczył abp Teodorowicz.

W latach 1915-18, podczas tureckiego ludobójstwa dokonanego na Ormianach, uległo zniszczeniu 14 diecezji katolickich, zginęło 7 biskupów, 130 duchownych, 47 sióstr zakonnych i do 100 tysięcy wiernych. Jednym z zamordowanych był arcybiskup Mardinu – Ignacy Malojan (1869-1915), w 2001 ogłoszony błogosławionym.

Kościół ormiańskokatolicki w Polsce międzywojennej

Odrodzenie ormiańskiego katolicyzmu w archidiecezji lwowskiej swe apogeum osiągnęło w Polsce międzywojennej. Powstało nowe duszpasterstwo w Warszawie. We Lwowie w 1927 zaczęto wydawać pierwsze czasopismo Ormian polskich pod tytułem „Posłaniec św. Grzegorza”, a w 1930 powstał Archidiecezjalny Związek Ormian z oddziałami w nowych skupiskach ormiańskich – Warszawie, Łodzi, Poznaniu. W 1932 odbyła się we Lwowie wystawa pamiątek historycznych, która dała początek Archidiecezjalnemu Muzeum Ormiańskiemu. W 1935 pojawił się kolejny periodyk – „Gregoriana”. Gdy w 1938 zmarł abp Teodorowicz – jedna z najwybitniejszych postaci Kościoła tamtych czasów w skali ogólnopolskiej – Stolica Apostolska nie mianowała już jego następcy, mimo że kler ormiański dokonał, zgodnie z tradycją, wyboru kandydata na ten urząd w osobie ks. Dionizego Kajetanowicza, zarządzającego archidiecezją jako wikariusz kapitulny.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu we wrześniu 1939 Lwowa przez armię sowiecką nastąpił kres krótkiego renesansu religijnego Ormian polskich. Okupanci zarówno sowieccy, jak i niemieccy prześladowali duchowieństwo i wiernych. Księża ormiańskokatoliccy zasłużyli się wymiernie dla ratowania Żydów w czasie holokaustu, wystawiając wielu z nich fałszywe metryki jako katolikom obrządku ormiańskiego. Powojenne zmiany granic Polski i wywołane tym migracje spowodowały zanik archidiecezji w jej historycznym terytorium, które w całości znalazło się w granicach Ukrainy sowieckiej. Wierni wyjechali do przesuniętej na zachód Polski. Ostatnia ksieni benedyktynek ormiańskich ze Lwowa - Elekta Orłowska z 10 siostrami wyjechała do Lubinia na Śląsku. W 1958 siostry osiedliły się u benedyktynek łacińskich w Wołowie, z którymi zjednoczyły się w 1961 roku.

Mimo rozproszenia wiernych, uwięzienia duchownych w sowieckich gułagach, w tym wikariusza Kajetanowicza, i utraty zasobów materialnych oraz wszystkich kościołów, katolicy ormiańscy w powojennej Polsce podjęli walkę o uratowanie obrządku. Opiekę biskupią nad nimi sprawowali kolejni prymasi Polski, kardynałowie August Hlond, Stefan Wyszyński i Józef Glemp. Powstało kilka nowych ośrodków duszpasterskich, początkowo pozbawionych statusu parafii. W Krakowie pracował ks. Franciszek Jakubowicz, w Gliwicach – ks. Kazimierz Roszko, potem uwolniony ze Związku Sowieckiego ks. Kazimierz Romaszkan, mianowany dziekanem przez kard. Wyszyńskiego, następnie ks. Krzysztof Staniecki, w Gdańsku – ks. Kazimierz Filipiak.