Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Kościół Armenii wobec Bizancjum i Rzymu

Bizancjum wielokrotnie próbowało skłonić Ormian do jedności religijnej, uważając zarazem ich chrześcijaństwo za heretyckie. W pierwszej połowie XI wieku wielu Ormian przystąpiło do Kościoła bizantyńskiego, za co Kościół narodowy uznał ich za zdrajców wiary i narodu, odmawiając im prawa do nazywania się Ormianami. Niewielkie wspólnoty Ormian-chalcedończyków (prawosławnych) przetrwały wiele wieków, nie odegrały jednak większej roli.

Do pierwszych oficjalnych kontaktów między Kościołami Armenii i Rzymu doszło za katolikosa Grzegorza II i papieża Grzegorza VII w 1080 roku. Papież poproszony o interwencję w sporach z Grekami uznał Kościół ormiański za prawowierny, nawołując go jednak do przyjęcia dekretów chalcedońskich i przeprowadzenia stosownych reform liturgicznych. Ten pierwszy kontakt nie miał większych następstw ze względu na odległość geograficzną. Zmieniły to wyprawy krzyżowe.

Królestwo Armenii cylicyjskiej: pierwsze zjednoczenie Kościołów

Po najeździe Turków seldżuckich i Turkmenów wzmogła się migracja ludności ormiańskiej do Cylicji (starożytna kraina historyczna w południowo-wschodniej części Azji Mniejszej, dziś na południu Tgurcji), gdzie w XII wieku powstało Królestwo Armenii Cylicyjskiej. W 1199 arcybiskup Moguncji Konrad von Wittelsbach, Hohenstauf, będący zarazem legatem papieskim i przedstawicielem cesarza Henryka VI, ukoronował w Tarsie Leona I Rubenidę na króla. Prymat papieski zaakceptowała elita polityczno-kościelna królestwa, nieraz prosząc papieży o dyspensy, łaski i wyroki. Armenia Cylicyjska stała się jedynym państwem w koalicji monarchii krzyżowych, którego Kościół nie był łaciński, a mimo to jej naród zaliczano do europejskiego kręgu kulturowego.

Powstała nawet legenda, jakoby Grzegorz Oświeciciel wraz z królem Tyrydatem III odwiedzili cesarza Konstantyna Wielkiego w Bizancjum i papieża Sylwestra I w Rzymie i zawarli z nimi pakt, którego istotną częścią było udzielenie Grzegorzowi papieskich pełnomocnictw do prowadzenia misji na Wschodzie. Legenda ta uzasadniała twierdzenie o rzymskiej genezie autokefalii Kościoła ormiańskiego i jego katolickim charakterze.

Stolica Apostolska uznawała Ormian za prawowiernych, a ich Kościół, szczególnie w Armenii Cylicyjskiej, za pozostający z nią w jedności. Wprawdzie, w ślad za teologami bizantyńskimi, także w Rzymie krytykowano ormiańskie odrębności liturgiczne, ale nie łączono ich ze sprawami dogmatycznymi. Zresztą w Kościele ormiańskim przyjmowały się niektóre zwyczaje łacińskie: mitry i pastorały biskupów, modlitwa Confiteor, śpiew psalmu 42 (43) na początku liturgii, czytanie drugiej Ewangelii według św. Jana [J 1,1-14] na jej końcu, liczba siedmiu sakramentów itd.

Katolicyzm ormiański w wieku XIV: Wielka Armenia, Italia

W XIV w. franciszkanom udało się pozyskać do jedności z Kościołem rzymskim arcybiskupa w klasztorze Św. Tadeusza w Artazie, uważanego za wikariusza katolikosa w Wielkiej Armenii. Katolicyzm przetrwał tam do początku następnego wieku, to jest do upadku miejscowego księstwa, wysiedlenia katolików i przekazania przez nowych władców (turkmeńskich) siedziby arcybiskupstwa Ormianom niekatolickim. Pod wpływem franciszkanów władzę Stolicy Apostolskiej uznali także Stefan – biskup Saraju nad Wołgą i Arakel – arcybiskup na Krymie. Katoliccy Ormianie wnieśli ważny wkład w szerzenie przez franciszkanów chrześcijaństwa na rozległych obszarach imperium mongolskiego. Ufundowali katedrę katolicką w Pekinie i kościół w Quanzhou (Zayton) nad Cieśniną Tajwańską.

Z kolei dominikanie tłumaczyli na język ormiański pisma katolickich filozofów i teologów, m.in. św. Tomasza z Akwinu, dzięki czemu bardzo ożywiła się ormiańska myśl filozoficzna i teologiczna, również wśród przeciwników jedności z Rzymem. Ośrodkiem intelektualnym tych działań był klasztor Świętej Bogurodzicy w Kernie (Qrna) niedaleko Nachiczewanu (dziś płd. Azerbejdżan). W 1331 tamtejsi mnisi ormiańscy przyjęli habity i regułę dominikańską. W rezultacie powstał zakon braci unitów św. Grzegorza Oświeciciela, który stosował liturgię łacińską w języku ormiańskim. Katolicka diecezja ormiańska Nachiczewanu wchodziła początkowo w skład metropolii Sultanija w Persji.

Wraz z upadaniem państw krzyżowych na Bliskim Wschodzie (koniec XIII w.) wielu mnichów ormiańskich schroniło się w Italii, gdzie powstało związane z dominikanami zgromadzenie zakonne braci ormiańskich św. Bazylego, z centralą w klasztorze św. Bartłomieja w Genui. Oba te ormiańskie zakony katolickie zatwierdził Innocenty VI w 1356 roku. Klasztory ormiańskie w Italii były zapleczem i przystanią dla zakonników przybywających ze Wschodu.