Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Początki

Według tradycji misje chrześcijańskie w Armenii prowadzili apostołowie: św. Tadeusz Juda i św. Bartłomiej, którzy mieli działać na Kaukazie w latach 43-66 oraz 60-68 i zginąć tam śmiercią męczeńską. Dlatego Kościół ormiański ma w nazwie słowo Apostolski – dla podkreślenia swego prastarego pochodzenia. A ponieważ strukturę hierarchiczną Kościoła stworzył na początku IV wieku Grzegorz, zwany Oświecicielem Armenii, stąd drugi człon dodawany do jego nazwy – Gregoriański.

Nowa religia docierała na ziemie ormiańskie z dwóch kierunków: od końca II w. z zachodu, z Kapadocji (dzis. wsch. Turcja) i później z południa, z rejonu Osroene (Edessa, obecnie Urfa w płd. Turcji). Już w pierwszych latach III w. znakomity pisarz i apologeta łaciński Tertulian (ok. 155-ok. 220) wspominał o Armenii jako kraju od dawna chrześcijańskim.

Główny ewangelizator i apostoł tego narodu – św. Grzegorz Oświeciciel (po orm. Grigor Lusaworicz, po łac. Gregorius Illuminator). Urodził się między 240 a 252 r. być może w Artaszacie (niedaleko Araratu) lub w Partii (dzis. płn. Iran) w ormiańskiej rodzinie książęcej. Jego ojciec zginął dość wcześnie w wyniku rozgrywek politycznych w kraju, a przyszłego świętego uratowała od zagłady i wychowywała - na przymusowej emigracji w Cezarei Kapadockiej - opiekunka Zofia. Tam też Grzegorz otrzymał wykształcenie chrześcijańskie i przyjął chrzest.

Po 282 r., gdy sytuacja w jego ojczyźnie uspokoiła się, mógł do niej wrócić i zaraz zaczął tam szerzyć wiarę Chrystusową. Na tronie ormiańskim zasiadał wtedy Tyrydates III, w owym czasie zaciekły wróg chrześcijaństwa. Kazał on uwięzić Grzegorza i – jak głosi tradycja – przez 15 lat znęcał się nad nim nieludzko. Gdy jednak po kilku latach sam ciężko zachorował (według niektórych źródeł – na trąd) a żadne środki nie pomagały, jego siostra Chosrowiducht ujrzała we śnie pięknego mężczyznę, który zażądał od króla natychmiastowego zaprzestania prześladowań chrześcijan. I rzeczywiście, gdy tylko one ustały a sam Grzegorz (bo to on był tym mężczyzną) stanął przed władcą i uzdrowił go z cierpień fizycznych i duchowych, Tyrydates z wdzięczności przyjął chrzest wraz ze swym najbliższym otoczeniem i uznał chrześcijaństwo za religię państwową. Grzegorz zaś, konsekrowany jeszcze w Cezarei Kapadockiej, został ok. 315 r. pierwszym biskupem ormiańskim ze stolicą w miejscowości Asztiszat, na gruzach ośrodka pogańskiego.

Jego następcy przyjęli z czasem tytuł katolikosów i przenieśli się do Wagharszapatu (część dzisiejszego Eczmiadzyna), gdzie według tradycji Grzegorzowi miał się objawić sam Chrystus w postaci zstępującego ognia. Stolicami katolikosatu były później – wraz ze zmianą ośrodków władzy politycznej Armenii – Dwin, Aghtamar, Argina, Ani, Sebastii, Karmirwank, Dzowk, Hromkla i Sis.

Na początku V w. mnich Masztoc, zwany Mesropem, ułożył alfabet ormiański, co pozwoliło wprowadzić język ormiański do liturgii. Pojawiły się przekłady Biblii i ksiąg liturgicznych, zaczął się kształtować odrębny obrządek ormiański. Przekładano też dzieła filozofów oraz teologów greckich i syryjskich. Dzięki własnej liturgii Ormianie wyodrębnili się w osobny Kościół chrześcijański, który od 368 był niezależny od innych (autokefaliczny). Do tego czasu podlegał formalnie metropolii Cezarei Kapadockiej, która do 451, czyli ustanowienia patriarchatu w Konstantynopolu, była głównym ośrodkiem władzy w Kościele wschodnim. Owa niezależność miała w ciągu wieków nieraz ogromne znaczenie dla samoświadomości narodowej Ormian. W okresach braku własnej państwowości Kościół był jedyną instytucją strzegącą podstawowych wartości kulturowych, cywilizacyjnych i religijnych tego narodu. Starał się też brać udział w życiu religijnym całego chrześcijaństwa, rozdzieranego wówczas przez spory doktrynalne.

Odrzucenie dogmatów Soboru Chalcedońskiego: geneza izolacji eklezjalnej

Po likwidacji osobnego królestwa Armenii (428) Persowie przekształcili podporządkowany sobie obszar w prowincję Persarmenii i usiłowali przywrócić w niej dawną religię (zoroastryzm). W obronie chrześcijaństwa wybuchło powstanie pod wodzą Wardana Mamikoniana. Mimo klęski (451) powstańców, zwanych Wardanidami i kanonizowanych potem przez Kościół ormiański, chrześcijański charakter kraju został obroniony.

W IV soborze w Chalcedonie (451), który m.in. ogłosił dogmat o dwóch naturach (boskiej i ludzkiej) w Chrystusie, wzięli udział tylko biskupi z części Armenii, podporządkowanej Cesarstwu Rzymskiemu. Natomiast Kościół w Persarmenii, nie mogąc uczestniczyć na największym soborze w starożytności, w trakcie wielkiego sporu o natury Chrystusa, wybrał ten nurt teologiczny, który odrzuciła większość chrześcijaństwa i na synodzie w Dwinie (555) opowiedział się za potępionym przez Chalcedon monofizytyzmem, czyli poglądem o jednej – boskiej – naturze Chrystusa. I chociaż z czasem ormiańskie interpretacje doktrynalne zbliżyły się do określeń soborowych, to jednak Kościół Armenii konsekwentnie odmawiał wpisania tego soboru (i kolejnych) na listę soborów powszechnych – „ekumenicznych”.

Ormianie wprowadzili też własny kalendarz, rozpoczynający się od roku 552 ery juliańskiej, w wyniku czego co pewien czas rozchodzą się daty święta Wielkanocy w ich Kościele i w reszcie chrześcijaństwa. Dla Ormian Wielkanoc innowiercza jest „fałszywą” („krzywa” – crazatik).

Należy jednak podkreślić, że w Kościele ormiańskim zawsze istniał nurt pozostający w jedności z Kościołem powszechnym i jego kontynuatorem jest dzisiejszy Kościół ormiańskokatolicki.