Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Kolejny ormiański drukarz – Abgar z Tokatu, również od papieża (Piusa IV) otrzymał zezwolenie na druk książek ormiańskich. A jego syn, znany też jako Marcantonio Armeno, uzupełnił swe wykształcenie w Rzymie i po przyjęciu święceń kapłańskich i imienia zakonnego – Bartolomeo Abgaro – został mianowany przez papieża w 1579 przełożonym ormiańskiego klasztoru św. Marii Egipcjanki nad Tybrem. Otrzymał on także od Grzegorza XIII polecenie odlania czcionek ormiańskich. Wykonał je francuski odlewnik Robert Granjon i stały się one prototypem najbardziej dziś rozpowszechnionego ormiańskiego pisma drukowanego. Do 1622 pełnił funkcję papieskiego tłumacza i doradcy w sprawach ormiańskich. Prowadził korespondencję z katolikosami: Azariaszem z Sisu, który prosił Grzegorza XIII o wydrukowanie Biblii w języku ormiańskim, Tadeuszem II i patriarchą jerozolimskim Dawidem. Dzięki niemu powstała włoska szkoła armenistów.

W XVII wieku wydrukowano w Rzymie w sumie około 30 książek ormiańskich, głównie w drukarni Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. W 1623 ukazała się tam gramatyka języka ormiańskiego, w 1650 – historia Kościoła ormiańskiego autorstwa o. Clementa Galano, misjonarza teatyńskiego na Wschodzie i w Polsce, napisana z pozycji katolickich, a w 1695 – słownik łacińsko-ormiański autorstwa Ormianina z Polski, Deodata Nersesowicza, potem sufragana lwowskiego.

Katolicyzm ormiański w wieku XVIII: imperium tureckie

Również w imperium tureckim pojawiły się wspólnoty Ormian katolików. W 1701 mnich Mechitar z Sebastii założył nowy zakon z regułą św. Benedykta (przetłumaczoną na język ormiański jeszcze w XII wieku przez arcybiskupa Tarsu, Nersesa z Lambronu); od założyciela nazywany mechitarzystami. W tym samym czasie bracia Abraham i Jakub Muradianowie zapoczątkowali w górach Libanu zakon antonianów. Pierwszy ich klasztor wzniesiono w Kerem pod Bejrutem (1716), regułę zatwierdził Klemens XII (1732). Postępy katolicyzmu ormiańskiego wzbudzały silną niechęć wśród zwolenników pełnej odrębności kościelnej, którzy w 1707 zamordowali ks. Komitasa Kumurdżiana (beatyfikowanego w 1929). W 1719 Kongregacja Rozkrzewiania Wiary ustanowiła w Konstantynopolu wikariat obrządku ormiańskokatolickiego. Katolicyzm ormiański rozwijał się także na Krymie, który Benedykt XIV poddał w 1748 władzy ormiańskich arcybiskupów lwowskich.

W 1740 Abraham Ardziwian, arcybiskup Aleppo, został uznany w Kerem za katolikosa Wielkiego Domu Cylicji, który to urząd od dłuższego czasu nie był obsadzony. Po elekcji udał się do Rzymu, gdzie złożył wyznanie wiary katolickiej i został potwierdzony przez Benedykta XIV (1742) jako Bedros (=Piotr) I. Od tego czasu wszyscy kolejni katolikosi (patriarchowie) ormiańskokatoliccy przybierali to samo imię (z kolejnym numerem) – obecny, Nerses jest Bedrosem XIX. Siedzibą katolikosatu (patriarchatu) katolickiego został ostatecznie klasztor Bzommar w Libanie, gdzie w 1759 powstało seminarium duchowne. Jego patriarszej władzy podlegały wspólnoty ormiańskokatolickie w Cylicji, Syrii i Libanie, następnie w Egipcie, Mezopotamii, a od 1769 w prowincjach Tokat i Perkenik w Azji Mniejszej. Wikariat w Konstantynopolu zachował odrębność, zaś Ormianie katolicy na Kaukazie podlegali najpierw prefektowi misji kapucyńskiej, a od 1748 delegatowi wikariusza apostolskiego Konstantynopola z siedzibą w Achalczike.

Katolicyzm ormiański po upadku Polski: Galicja

Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) większość parafii lwowskiej archidiecezji ormiańskokatolickiej znalazła się pod panowaniem Austrii, w nowej prowincji nazwanej Galicją. Władze austriackie zlikwidowały seminarium teatyńskie (1784), a alumnów skierowały do seminarium łacińskiego, skasowały kilka parafii i ograniczyły liczbę duchowieństwa. Kasaty uniknęły benedyktynki ormiańskie ze względu na prowadzoną szkołę dla dziewcząt. Pod panowaniem rosyjskim parafie ormiańskokatolickie przekształcono w osobną diecezję z siedzibą w Mohylowie nad Dniestrem, której zwierzchnikiem został bp Józef Krzysztofowicz (1809) z tytułem wikariusza apostolskiego Ormian w Rosji. Po jego śmierci (1816) kolejnych hierarchów już nie mianowano.

Także w austriackiej Galicji obrządkowi ormiańskokatolickiemu groziła likwidacja, gdy rząd wiedeński zaproponował abp. Samuelowi Cyrylowi Stefanowiczowi (1831-58) objęcie stanowiska łacińskiego arcybiskupa lwowskiego, który jednak nie tylko oparł się tej propozycji, ale podjął działania ratujące obrządek. W 1832 uzyskał jurysdykcję nad katolikami ormiańskimi na Bukowinie.

Narzucone przez Austriaków ograniczenie liczebności kleru ormiańskiego było jedną z przyczyn, że wielu Ormian realizowało swe powołania kapłańskie w rycie łacińskim, zachowując jednak pamięć o swym pochodzeniu, a nieraz zdobywając w Kościele polskim znaczącą pozycję.

W 1902 konsekracja Józefa Teodorowicza na nowego arcybiskupa ormiańskokatolickiego we Lwowie otworzyła nowy rozdział. To on był sprawcą odrodzenia życia wspólnotowego Ormian polskich, a także odnowicielem ich największego i najcenniejszego zabytku – katedry we Lwowie.