Chrześcijaństwo ormiańskie: siedemnaście wieków istnienia

Eczmiadzyn na drodze do Rzymu: trudne dzieje zbliżenia

W kolejnych stuleciach sentyment do papiestwa udzielił się także katolikosom eczmiadzyńskim. Do początku XVIII wieku zabiegali oni w Rzymie o uznanie ich za patriarchów katolickich. Chociaż za posunięciami tymi kryły się rachuby polityczne – nadzieje na pomoc finansową i zbrojną Zachodu w walce o niepodległość Armenii – nie sposób odmówić im wartości ideowej. Ormianie próbowali odnowić legendarny pakt Grzegorza Oświeciciela z papieżem Sylwestrem i domniemane prastare związki Kościoła ormiańskiego z biskupami Rzymu. W 1549 przybył do Rzymu katolikos eczmiadzyński Stefan V Salmastecy. Uznał tam prymat papieski i przyjął florenckie „Decretum pro Armenis”. Nie zdołał jednak wrócić do Armenii, zmarł w Polsce i został pochowany we Lwowie (1552). W jego ślady szli kolejni katolikosi eczmiadzyńscy, wysyłając do Rzymu delegacje z listami uznającymi papieską jurysdykcję i wyznania wiary. Wśród nich byli: Michał I (1564-70), Grzegorz XII (1574-87) i Melchizedek (1593-1627). Wspierali ten kierunek katolikosi z Sisu: Chaczadur II (1575) i Azariasz I (1585).

Stolica Apostolska usiłowała wyjść naprzeciw tym staraniom, nie miała jednak w tym czasie odpowiednich możliwości politycznych. Klemens VIII snuł plany krucjaty antytureckiej, która miała przynieść wyzwolenie chrześcijanom Wschodu. W plany te usiłował wciągnąć szacha perskiego Abbasa, gdyż mógł on zaatakować imperium tureckie od wschodu. Z katolikosatu eczmiadzyńskiego w latach 1593-99 osiem razy wyjeżdżał na Zachód abp Jakub (Hagop) Amdecy jako legat do Wenecji, Rzymu i Wiednia. Nie doczekał efektów tych misji katolikos Melchizedek, który zmarł w Polsce i został pochowany w Kamieńcu Podolskim (1627).

Nową epokę w stosunkach Stolicy Apostolskiej z Kościołami wschodnimi zapoczątkowało powołanie w 1622 Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, która miała za zadanie koordynację działań misyjnych w celu pozyskania chrześcijan wschodnich, w tym także Ormian, do jedności z Kościołem katolickim. Już nieco wcześniej (1600-20) przybyły na Wschód: do Konstantynopola, Smyrny i Aleppo, misje jezuitów i kapucynów, popierane przez królów francuskich. Wśród Ormian w imperium otomańskim pracowali także teatyni oraz nadal dominikanie i franciszkanie.

W tym czasie katolikosi Mojżesz III (1628-33) i Jakub IV (1655-80) z Eczmiadzyna oraz Chaczadur III z Sisu (1665) kontynuowali zabiegi o nawiązanie jedności ze Stolicą Apostolską. Energicznie wspierali je Ormianie katolicy i ormiańscy sympatycy katolicyzmu. Wizytę Jakuba IV w Rzymie przygotowywał jeden z nich – Bedros Bedig z Aleppo. Nie doszło do niej, gdyż katolikos zmarł w Konstantynopolu. Na łożu śmierci, a więc nie ze względów politycznych, złożył jeszcze wyznanie wiary katolickiej. Ormianinem katolikiem był też Konstantyn Soliman, hrabia de Syri, poseł cesarza Leopolda I i króla polskiego Jana III Sobieskiego, zabiegający o pozyskanie szacha perskiego do antytureckiej Ligi Świętej. W działaniach tych uczestniczyli też katolikosi Nahapet I (1691-1705), Astwadzadur I (1717-25) i Karapet II (1726-29). Podobnie postępowali niektórzy katolikosi cylicyjscy: Grzegorz III (1690) i Jan (1718).

Ormianie w Królestwie Polskim: trzecie zjednoczenie Kościołów

W XVII wieku powstał pierwszy ormiański Kościół lokalny zjednoczony ze Stolicą Apostolską. W czasie swego pobytu w Polsce katolikos Melchizedek wyświęcił na biskupa lwowskiego Mikołaja Torosowicza, potomka zamożnej rodziny tutejszych Ormian, który w 1630 złożył katolickie wyznanie wiary. Kilka lat później udał się on do Rzymu, gdzie w 1635 uzyskał papieskie potwierdzenie na urzędzie, godność arcybiskupa i akceptację dla obrządku ormiańskiego. Arcybiskupowi podlegali Ormianie w Polsce, na Litwie i w Mołdawii. W 1664 we Lwowie osiedli teatyni z o. Clemente Galano na czele i rok później otworzyli tam Papieskie Kolegium Alumnów, które wychowało nowe pokolenie duchownych ormiańskich, głęboko przywiązane do wiary katolickiej. W 1687 kolejny lwowski arcybiskup ormiańskokatolicki Wartan Hunanian mianował swym wikariuszem w Siedmiogrodzie Auksentego Werczireskiego. I tam zjednoczenie Ormian z Kościołem rzymskim utrwaliło się, choć Lwów utracił jurysdykcję nad nimi na rzecz miejscowego biskupa łacińskiego.

W 1690 mniszki ormiańskie, skupione przy katedrze we Lwowie, przyjęły regułę benedyktyńską, dając początek ormiańskiej gałęzi tego zakonu w Polsce. W 1689 synod duchowieństwa ormiańskiego we Lwowie ogłosił zerwanie więzów z katolikosatem w Eczmiadzynie. Arcybiskupstwo lwowskie zostało podporządkowane wprost Stolicy Apostolskiej, gdzie sprawami Ormian katolickich w Polsce i na Węgrzech zajmowała się Kongregacja Rozkrzewiania Wiary. Arcybiskupstwo lwowskie cieszyło się jednak dużą autonomią, niespotykaną w diecezjach łacińskich. Normą stały się wybory koadiutora z prawem następstwa jeszcze za życia rządzącego arcybiskupa. Tak, jak to działo się od czasów XIV-wiecznego biskupa Grzegorza Wielkiego, katoliccy arcybiskupi ormiańscy Lwowa byli zatwierdzani na urzędzie przez królów polskich.

Wkład katolików w kształtowanie się kultury ormiańskiej w czasach druku

Pierwsza drukowana książka ormiańska na świecie ukazała się w 1512 na katolickim Zachodzie. Zamieszkały w Wenecji Ormianin Hagop Meghapart otrzymał papieskie zezwolenie na założenie drukarni ormiańskiej w tym mieście. Jego pierwszy druk – „Urpatagirk” (Księga piątkowa), zbiór modlitw, fragmentów Ewangelii i ojców Kościoła ormiańskiego – został zaopatrzony w portret papieża.