Urząd Biskupa w Kościele luterańskim ze szczególnym uwzględnieniem Polski

Księgi wyznaniowe luteranizmu niejednokrotnie też mówią, że jeśli dotychczasowi biskupi (rzymsko-katoliccy) chcieliby ordynować naszych duchownych, to należy się na to zgodzić. Ale ponieważ tylko nieliczni to uczynili, dlatego: „Kościół ma prawo wyboru i ordynowania duchownych. Dlatego, gdy biskupi sprzeniewierzają się wierze, albo nie chcą udzielić ordynacji, zbory są zmuszone z prawa Bożego same ordynować swoich pasterzy i duchownych” (Traktat o władzy i prymacie papieża. Nr 72). Była to oczywiście sytuacja przymusowa, bez wyjścia. Z tego względu ks. dr Marcin Luter, który choć nie był biskupem, lecz tylko wyświęconym katolickim prezbiterem, zmuszony był ordynować nie tylko księży, ale i biskupów. W roku 1542 w katedrze w Naumburg udzielił święceń biskupich Mikołajowi Amsdorfowi z Magdeburga. Tam powiedział, że Kościół nie może żyć bez biskupa, że „episcopus” to „pastor” – a więc pasterz Kościoła (WA 53,253,4)

„Być »episcopus« albo biskupem znaczy w pełni widzieć, dozorować i pilnie stróżować” - powiada Marcin Luter (WA 50,574,20). „Biskup, znaczy tyle, co nadzorca albo czuwający, który znajduje się na straży, aby przyjrzeć się, co brakuje każdemu pojedynczemu.” Na tym polega prawdziwe biskupstwo, prawdziwy urząd biskupa. Do chrześcijańskiej szlachty pisał jednak, że „biskup i proboszcz to ta sama służba wg św. Pawła, co potwierdza też św. Hieronim” (WA 6,440). Zaledwie dwa lata po rozpoczęciu dzieła reformacji, a więc już w roku 1519 uważał Marcin Luter, że choć wszyscy biskupi są sobie równi, to jednak powinien zostać spośród nich wyłoniony jeden kierujący równymi, któremu należy nałożyć ręce w zgromadzeniu modlącego się zboru.

Filip Melanchton nauczał, że biskup z racji swego urzędu ma:

1. Nauczać i strzec nauczania.
2. Ordynować i ordynowanych egzaminować.
3. Stać na czele sądu kościelnego.
4. Wizytować parafie.

Do biskupa, oprócz głoszenia Słowa Bożego i udzielania sakramentów świętych należy, więc: ordinatio, visitatio et iurisdictio (ordynowanie, wizytowanie i spełnianie jurysdykcji). Jak wielkie znaczenie ma wizytacja zborów, niech świadczy znowu słowo apostolskie z Dz 15,36: „A po kilku dniach rzekł Paweł do Barnaby: Wybierzmy się w drogę i odwiedźmy braci we wszystkich miastach, w których zwiastowaliśmy Słowo Pańskie, aby zobaczyć, jak im się powodzi”. Ważna jest, więc nie tylko wizytacja dla samej wizytacji, ale to, „aby zobaczyć jak im się powodzi” i aby móc utwierdzać braci we wierze (por. „a ty, gdy się kiedyś nawrócisz, utwierdzaj braci swoich”- Łk 22,32). Biskup ma nie tylko kontrolować i napominać, ale jako „pasterz pasterzy” utwierdzać we wierze, pocieszać i być przykładem dla tych, którzy należą do jego prezbiterstwa.

IV. Urząd Kościoła po Reformacji

Urząd kościelny, jak wskazuje na to historia Kościoła luterańskiego, był wysoko ceniony w luteranizmie, chociaż monarcha teoretycznie pełnił urząd „summus episcopus” („naczelnego biskupa”). Wszędzie jednak, gdzie dotarła reformacja, zorganizowany został właściwy zarząd lokalnego Kościoła (diecezja, okręg kościelny, dekanat). Niech o tym świadczy kilka przykładów z historii Kościoła na naszych terenach.

Dawne Prusy Książęce posiadały dwóch biskupów luterańskich, którzy dokonali konwersji z katolicyzmu na ewangelicyzm. Na czele diecezji sambijskiej stanął energiczny biskup Jerzy von Polentz (1478-1550), wraz z dotychczasowym duchowieństwem rzymskokatolickim, które wstąpiło do Kościoła luterańskiego. Szeregi te zostały jeszcze zasilone duchownymi katolickimi z Polski, którzy chcieli wstąpić do Kościoła luterańskiego (np. Stanisław z Krakowa w Działdowie, Maciej Wannovius w Sorkwitach, Jakub Wilamowski w Mikołajkach, Andrzej Samuel w Dąbrównie, Jan Malecki w Ełku i Jan Seklucjan w Królewcu). Synod diecezjalny odbył się dnia 2 lutego 1530 r. w Królewcu. Drugim biskupem był Erhard von Queiss, urodzony w roku 1490 w Storkow na Łużycach, który w roku 1523 objął jako biskup diecezjalny diecezję pomezańską po zmarłym w roku 1521 biskupie Hiobie von Dobenecku. Synod diecezjalny odbył się dnia 7 kwietnia 1530 r. w Kwidzynie. Dnia 25 sierpnia 1530 r. przyjęto w Prusach Książęcych Konfesję Augsburską jako obowiązującą.

Niestety, wskutek przybycia na te tereny w roku 1549 Andrzeja Osiandra, pod wpływem, którego znalazł się książę Albrecht, zlikwidowano urząd biskupi i wprowadzono konsystorz. Od roku 1566 przywrócono dawny urząd biskupi, ale w roku 1587 margrabia Jerzy Fryderyk wprowadził ponownie wg niego „tańszy urząd”, tj. konsystorz. Właściwie to chodziło o nic innego jak o to, aby władca miał większy wpływ na zarząd Kościoła poprzez konsystorz, którego sam ustanawiał. W roku 1829 biskup Borowski w Królewcu otrzymał tytuł arcybiskupa. W czasie koronacji króla Fryderyka I obydwaj kaznodzieje dworscy otrzymali tytuły biskupów, gdyż król chciał, aby koronowali go autentyczni biskupi, a nie tylko „kaznodzieje dworscy”.