Na obrzeżach prawosławia rosyjskiego

W ubiegłym roku światowa opinia publiczna była żywo zainteresowana kryzysem, jaki nastąpił w stosunkach pomiędzy Patriarchatem Moskwy i Patriarchatem ekumenicznym Konstantynopola na tle sporu o jurysdykcję parafii prawosławnych w niepodległej Estonii. Źródła tego konfliktu tkwią głęboko w historii Rosji i jej stosunku do dawnych Inflant czy powstałej po rewolucji październikowej Estonii. Sprawy te w retrospektywnym ujęciu pragniemy przedstawić w odwołaniu się do publikacji belgijskiego pisma „Irenikon" (nr l, s. 96-108 i nr 3/1996 s. 369-370), prowadzącego bardzo bogatą kronikę z wydarzeń życia Kościoła prawosławnego w całym świecie.

Wspomniany kryzys nabrał ostrego wyrazu w lutym 1996 r. Nie czekając na wynik prowadzonych już rozmów z Patriarchatem Moskiewskim, 20 lutego święty synod Konstantynopola jednostronnie zadecydował, że należy „reaktywować" status autonomii, jakim cieszył się Kościół prawosławny w Estonii, podległy Patriarchatowi ekumenicznemu w latach 1923-1940 i 1941-1944. Równocześnie patriarcha ekumeniczny mianował arcybiskupa Jana z Karelii, prymasa Kościoła autonomicznego Finlandii, pozostającego pod jurysdykcją Konstantynopola, administratorem tymczasowym locum tenens metropolii Estonii. Został on upoważniony do utworzenia nowych struktur kościelnych w Estonii. W funkcjach swych miał on się odwoływać do autorytetu patriarchy ekumenicznego, który w dalszej kolejności przeprowadzi wybory i instalację kanonicznych biskupów metropolii estońskiej. Prawosławni estońscy o decyzji tej zostali oficjalnie powiadomieni przez delegację patriarchy ekumenicznego w osobach metropolitów Joachima z Chalcedonu, Atanazego z Tyru i Melitona z Filadelfii, którzy 22 lutego 1996 r. udali się do Tallina. I otóż, następnego dnia podczas uroczystej liturgii w Katedrze Objawienia Pańskiego w Moskwie sprawujący ją patriarcha Aleksy II w dyptykach pominął imię patriarchy ekumenicznego Bartłomieja I, manifestując tym samym zerwanie wzajemnych stosunków pomiędzy obu Kościołami. Warto wskazać, że dyptyki są zestawieniami osób - biskupów, dobrodziejów, za których modlono się podczas liturgii eucharystycznej i których wymienianie w Kościele prawosławnym stanowiło o trwaniu w jedności kościelnej, a pominiecie o wyłączeniu z tej wspólnoty równoznaczne z ekskomuniką. W dniu następnym Patriarchat Moskiewski ogłosił też zerwanie wspólnoty z Kościołem Prawosławnym Finlandii. Akcje antykanoniczne prowadzone w Estonii (przez Konstantynopol) rozbity jedność świata prawosławnego - zapewniał tego dnia komunikat wydany przez Patriarchat Moskiewski.

Obecność Kościoła prawosławnego w Estonii jest stosunkowo dość świeża. Jakkolwiek pierwsze, dość efemeryczne kontakty ludności estońskiej z chrystianizmem przyniosło dzieło misjonarzy rosyjskich, to jednak naprawdę dopiero w XI i XII wieku Estonia została podbita dla wiary katolickiej przez zakon kawalerów mieczowych. Już w XVI i XVII wieku przeszła całkowicie pod wpływ Reformacji luterańskiej, a terytorium jej zostało podzielone pomiędzy Szwecją i Danią. W następstwie wojny pomocnej, która wybuchła w 1700, ziemie te stały się prowincją cesarstwa rosyjskiego (pokój w Nystad w 1721). Mimo to jednak jeszcze w połowie XIX wieku liczba prawosławnych w tym kraju była nadzwyczaj skromna. Począwszy od 1718 r. kilka parafii diaspory rosyjskiej istniało już w Tallinie i innych miejscowościach. Były one powiązane bezpośrednio z metropolią w Sankt-Petersburgu. Sto lat później w 1817 utworzyły one diecezję pomocniczą, początkowo podległą metropolii w Sankt-Petersburgu, później w Pskowie i z kolei w Rydze, stając się ostatecznie diecezją autonomiczną na początku XX wieku.

W 1845 r. zaczął się szerzyć wśród biednych chłopów ruch konwersji na prawosławie. Przyczyną, sądzić można, były zarówno motywy materialne i socjalne, jak i religijne. Lecz hierarchii prawosławnej to odpowiadało - dziś na pewno można by tu mówić o chętnych wskutek prozelityzmu. Metropolita Filaret (Gumilewskij) z Rygi polecił wydać katechizm i księgi liturgiczne w językach estońskim i łotewskim, wprowadzono też estoński jako drugi język w seminarium duchownym w Pskowie. W 1848 Iiczba 46 estońskich wspólnot z 65. 000 wiernych świadczyła o znacznym rozwoju prawosławia. Nowa fala konwersji miała miejsce po wstąpieniu na tron cara Aleksandra III. Począwszy od 1883 r. zostało utworzonych 18 nowych parafii, wznoszono liczne Kościoły, a w szczególności Katedrę Aleksandra Newskiego w Tallinie (konsekrowaną w 1900 r.), w 1891 r. został ufundowany sławny i rozkwitający monaster żeński w Piuchisza. W 1897 r. już udział prawosławnych liczono na 5% wśród ludności estońskiej.